|
Σύντομη βιογραφία της συγγραφέως |
ISSN: 2241-4665
Ημερομηνία
έκδοσης: Αθήνα 14 Δεκεμβρίου 2020
«Η εξ
αποστάσεως εκπαίδευση στο Δημοτικό σχολείο: Μια πρώτη αποτίμηση»
Κατσάρα Ασπασία,
Δασκάλα,
Μεταπτυχιακό στις Επιστήμες της Αγωγής
«Distance learning in the Primary school: An initial
evaluation»
Katsara Aspasia,
Primary school
teacher,
Master in Education
Εισαγωγή
Η νέα τάση που επικρατεί στον χώρο της εκπαίδευσης λόγω της πανδημίας COVID-19
είναι η εξ αποστάσεως εκπαίδευση. Η εκπαίδευση από απόσταση είναι ένα σύστημα,
μια μέθοδος εκπαίδευσης με κύριο χαρακτηριστικό την απόσταση στον χώρο ή/και
στον χρόνο του μαθητή[i] από
τον εκπαιδευτικό[ii]. Η
μάθηση καθίσταται μια εξατομικευμένη διαδικασία. Τα κύρια γνωρίσματα της εξ
αποστάσεως εκπαίδευσης είναι ότι: α)εφαρμόζεται σε όλα τα επίπεδα της
εκπαίδευσης, β)ο εκπαιδευτικός με τον μαθητή δεν είναι στον ίδιο χώρο, αλλά
επικοινωνούν μεταξύ τους και αλληλεπιδρούν,
γ)χρησιμοποιείται προσαρμοσμένο στα νέα δεδομένα εκπαιδευτικό υλικό,
δ)υποστηρίζεται συνεχώς ο μαθητής, ε)αξιοποιούνται κατάλληλα τεχνολογικά μέσα για
την αλληλεπίδραση με τον μαθητή (Ματραλής,
1998). Σκοπός της μελέτης μας
είναι μια πρώτη αποτίμηση της εφαρμογής της εξ αποστάσεως εκπαίδευσης στο
Δημοτικό σχολείο με αφορμή την εξάπλωση της πανδημίας COVID-19
στον ελλαδικό χώρο.
Introduction
Distance learning constitutes the current
tendency in the educational sector due to COVID-19. Distance learning is a
different system, a different teaching approach. Its main novelty is space
distance and/or time distance between teachers and students. Learning, thus,
becomes an individualised process. The distinctive
characteristics of distance learning are: a)it can be
implemented in all educational levels, b)teachers and students communicate and
interact even though they are not in the same room, c)the educational material
used is adjusted to the new environment, d)students are constantly encouraged
to participate, e)technological means appropriate for the interaction with
students are being exploited (Matralis, 1998). The
aim of the following study is to present an initial evaluation of the
implementation of distance learning in Primary Schools in Greece owing to
COVID-19.
Χρονική ακολουθία
Στις 10-03-20 με
Κοινή Υπουργική Απόφαση αποφασίζεται -για προληπτικούς λόγους, με στόχο τη
μείωση της διασποράς του ιού COVID-19 στους πολίτες- η
απαγόρευση της εκπαιδευτικής λειτουργίας όλων των εκπαιδευτικών δομών, δημοσίων
και ιδιωτικών, όλης της χώρας από 11-03-2020 μέχρι και τις 24-03-2020 (https://www.minedu.gov.gr/news/44308-10-03-20-prosorini-apagorefsi-tis-ekpaideftikis-leitourgias-olon-ton-ekpaideftikon-domon).
Οι εκπαιδευτικές δομές αναστέλλουν τη δια ζώσης εκπαιδευτική διαδικασία, αλλά
όχι και την εξ αποστάσεως.
Στις 13-03-2020 το
Υπουργείο Παιδείας και Θρησκευμάτων[iii] ανακοινώνει
την έναρξη της εξ αποστάσεως εκπαίδευσης -ξεκινώντας από την Γ΄ Λυκείου- και τη
στήριξη της εκπαιδευτικής κοινότητας με καινοτόμα εργαλεία, τονίζοντας ότι η εξ
αποστάσεως διδασκαλία συνιστά το πλέον πρόσφορο εργαλείο για να διατηρήσουν οι
μαθητές την επαφή τους με την εκπαιδευτική διαδικασία στις παρούσες έκτακτες
συνθήκες που βιώνει η Χώρα, επισημαίνοντας, όμως, ότι δεν αποσκοπεί στην υποκατάσταση της δια ζώσης
εκπαίδευσης ούτε στην κάλυψη της διδακτέας ύλης (https://www.minedu.gov.gr/news/44337-13-03-20-eimaste-etoimoi-ksekina-i-eks-apostaseos-ekpaidefsi-stirizoume-tin-ekpaideftiki-koinotita-me-kainotoma-ergaleia).
Σε αυτή τη φάση, δηλαδή, η επιλογή της εξ αποστάσεως εκπαίδευσης έχει έναν και
μόνο σκοπό: τη διατήρηση της επαφής των μαθητών με την εκπαιδευτική διαδικασία
κάνοντας επαναλήψεις.
Η διαδικασία προτείνεται
να υλοποιηθεί συνδυαστικά τόσο με σύγχρονες μεθόδους διδασκαλίας, μέσω
διαδικτυακής πλατφόρμας, όσο και με ασύγχρονες, μέσω των υφιστάμενων ψηφιακών
δομών και των δικτυακών συνδέσεων και υπηρεσιών του Πανελλήνιου Σχολικού
Δικτύου [Διαδραστικά Σχολικά Βιβλία (e-books), Ψηφιακό Εκπαιδευτικό Υλικό (Φωτόδεντρο),
Ψηφιακά Διδακτικά Σενάρια (Πλατφόρμα «Αίσωπος»), Ηλεκτρονική τάξη (e-class) και Ψηφιακή Εκπαιδευτική Πλατφόρμα e-me].
Σε δελτίο τύπου του
Υπουργείου για την εξ αποστάσεως εκπαίδευση στις 16-03-2020 https://www.minedu.gov.gr/news/44361-16-3-2020-deltio-typou-gia-tin-eks-apostaseos-ekpaidefsi
τονίζεται ότι το σύστημα αυτό δεν αποκλείει τις πιο ασθενείς κοινωνικά ομάδες
που δεν έχουν πρόσβαση στο διαδίκτυο, καθώς αφενός η πλειονότητα των
οικογενειών με παιδιά έχει πρόσβαση σε σταθερή σύνδεση διαδικτύου, συνήθως
χωρίς περιορισμό δεδομένων, αφετέρου μπορεί κανείς να συνδεθεί με την εικονική
τάξη και μέσω τηλεφωνικής γραμμής, με αστική χρέωση από σταθερό τηλέφωνο.
Με διαδοχικές
Κοινές Υπουργικές Αποφάσεις (ΔΙα/ΓΠ.οικ.
20021/2020-ΦΕΚ 956/Β/21-03-2020, ΔΙα/ΓΠ.οικ. 24343/2020-ΦΕΚ 1293/Β/10-04-2020, ΔΙα/ΓΠ.οικ. 28237/2020-ΦΕΚ
1699/Β/05-05-2020) παρατείνεται η ισχύς της προσωρινής αναστολής λειτουργίας
των Δημοτικών σχολείων για προληπτικούς λόγους δημόσιας υγείας μέχρι και τις
31-05-2020 (https://www.e-nomothesia.gr/kat-ygeia/astheneies/koine-upourgike-apophase-dia-gp-oik-20021-2020.html
/ https://www.e-nomothesia.gr/kat-ygeia/astheneies/koine-upourgike-apophase-diagp-oik-24343-2020.html/
https://www.e-nomothesia.gr/kat-ygeia/astheneies/koine-upourgike-apophase-dia-gp-oik-28237-2020.html).
Στις 20-03-2020 και
στις Οδηγίες για ασύγχρονη εξ αποστάσεως εκπαίδευση που εκδίδει το Υπουργείο αναφέρεται ότι η ασύγχρονη εκπαίδευση
απευθύνεται σε όλους τους μαθητές και όλες τις μαθήτριες Δημοτικών, Γυμνασίων
και Λυκείων και ότι μέθοδοι και εργαλεία που τυχόν έχουν ήδη αναπτυχθεί και
χρησιμοποιούνται από τα σχολεία και τους εκπαιδευτικούς για την ανάγκη της εξ
αποστάσεως εκπαίδευσης είναι δυνατόν να συνεχίσουν να χρησιμοποιούνται
παράλληλα με όσα προτείνονται με το συγκεκριμένο έγγραφο οδηγιών. (https://www.minedu.gov.gr/news/44439-20-03-20-odigies-gia-asygxroni-eks-apostaseos-ekpaidefsi-2).
Παράλληλα, οι
Συντονιστές και Συντονίστριες Εκπαιδευτικού Έργου των Περιφερειακών Κέντρων
Εκπαιδευτικού Σχεδιασμού (ΠΕ.Κ.Ε.Σ.) σχεδιάζουν δράσεις παιδαγωγικής και επιστημονικής
υποστήριξης στα ζητήματα εξ αποστάσεως εκπαίδευσης για τους εκπαιδευτικούς.
Σε αυτή την περίοδο,
οι εκπαιδευτικοί χρησιμοποιούν την ασύγχρονη εξ αποστάσεως εκπαίδευση μέσω είτε
της Ηλεκτρονικής τάξης (e-class) είτε
της Ψηφιακής Εκπαιδευτικής Πλατφόρμας e-me. Πολλά τα
προβλήματα που αντιμετωπίζουν, καθώς ούτε το Πανελλήνιο Σχολικό Δίκτυο είναι
έτοιμο να δεχτεί την ταυτόχρονη επίσκεψη τόσων πολλών χρηστών (εκπαιδευτικών,
μαθητών, γονέων) ούτε οι εκπαιδευτικοί και οι γονείς είναι εξοικειωμένοι με τη
χρήση αυτών των ψηφιακών εργαλείων. Η απουσία υποχρεωτικότητας
χρήσης συγκεκριμένων τρόπων ηλεκτρονικής επικοινωνίας και επαφής των
εκπαιδευτικών με τους μαθητές μέσω των γονέων αλλά και η δυσλειτουργία των
ψηφιακών εργαλείων έχουν ως αποτέλεσμα ο κάθε εκπαιδευτικός –στην προσπάθειά
του να ανταποκριθεί σε αυτή την πρόκληση και να διατηρήσει την επαφή του με
τους μαθητές- να χρησιμοποιεί τον προσφορότερο και τον πιο οικείο για τον ίδιο τρόπο – ηλεκτρονική αλληλογραφία,
viber, messenger, τηλέφωνο. Αρκετές
ώρες της ημέρας το Πανελλήνιο Σχολικό Δίκτυο βρίσκεται εκτός λειτουργίας, καθώς
πραγματοποιούνται εργασίες αναβάθμισης προκειμένου να μπορέσει το σύστημα να
ανταποκριθεί στις νέες απαιτήσεις χρήσης και επισκεψιμότητας.
Ως συνεπακόλουθο αυτού, πολλοί από τους εκπαιδευτικούς αναγκάζονται να
δουλεύουν πολύ αργά το βράδυ ή και τα ξημερώματα οπότε και το δίκτυο είναι λιγότερο
φορτωμένο.
Από 24-03-2020
μέχρι 08-04-2020 το Υπουργείο υλοποιεί τη σύγχρονη εξ αποστάσεως εκπαίδευση στα
Δημοτικά σχολεία σε οκτώ (8) φάσεις (https://www.alfavita.gr/ekpaideysi/ypoyrgeio-paideias/316492_ex-apostaseos-sta-dimotika-me-orario-i-eisodos-ana-bathmida/
https://www.minedu.gov.gr/anastoli-leitourgias-ekpaideftikon-monadon/44445-21-03-2020-odigies-gia-tin-eks-apostaseos-ekpaidefsi).
Το προτεινόμενο ωράριο για το Δημοτικό είναι 08:00-12:00.
Από τις 30-03-2020 το
Υπουργείο υλοποιεί και τον τρίτο άξονα του σχεδιασμού του για την εξ αποστάσεως
εκπαίδευση, την Εκπαιδευτική Τηλεόραση, απευθυνόμενη πρωτίστως σε μαθητές Δημοτικού,
προκειμένου να ενισχυθεί και άλλο η επαφή τους με το μαθησιακό περιβάλλον και
την εκπαιδευτική διαδικασία. Καθημερινά στις 10:00 π.μ. από την συχνότητα της
ΕΡΤ2, οι μαθητές του Δημοτικού έχουν τη δυνατότητα να παρακολουθούν μαθήματα τηλεκπαίδευσης (https://www.minedu.gov.gr/news/44480-29-03-20-ksekina-apo-ayrio-i-ekpaideftiki-tileorasi-stin-ert2-meta-ti-sygxroni-kai-tin-asygxroni-prosthetoume-ton-trito-aksona-tis-eks-apostaseos-ekpaidefsis).
Λόγω της έναρξης των πρωινών μαθημάτων της Εκπαιδευτικής Τηλεόρασης
τροποποιείται με τη με αρ. πρωτ.
εγκύκλιο 41665/Δ2/31-03-2020 του Υπουργείου το ωράριο της σύγχρονης εξ
αποστάσεως εκπαίδευσης για τα Δημοτικά σχολεία, με προτεινόμενο ωράριο
12.00-16.00
Με τα ΦΕΚ 5043/Β/14-11-2020,
5255/Β/28-11-2020 και 5350/Β/05-12-2020 -ως έκτακτο μέτρο προστασίας της δημόσιας
υγείας από τον κίνδυνο περαιτέρω διασποράς του COVID-19, λαμβανομένης υπόψη της
τρέχουσας επιδημιολογικής επιβάρυνσης της Χώρας- αναστέλλεται για άλλη μία φορά
η διά ζώσης εκπαιδευτική λειτουργία των σχολικών μονάδων Πρωτοβάθμιας Εκπαίδευσης
και, σύμφωνα με το ΦΕΚ 5044/Β/14-11-2020, αυτές υποχρεούνται αυτή τη φορά -σε
αντιδιαστολή με την απουσία υποχρεωτικότητας της
προηγούμενης φάσης αναστολής λειτουργίας των σχολείων- να παρέχουν σύγχρονη εξ αποστάσεως εκπαίδευση
καλύπτοντας τη διδακτέα ύλη. Για την Πρωτοβάθμια Εκπαίδευση το διαδικτυακό
μάθημα θα διαρκεί 30 λεπτά, με το προβλεπόμενο ωράριο να είναι 14:10-17:20
κατανεμημένο σε πέντε διδακτικές ώρες.
Αυτή τη φορά η
εκπαιδευτική κοινότητα φαίνεται πως είναι περισσότερο προετοιμασμένη σε σχέση
με το προηγούμενο διάστημα, δεδομένης της προηγούμενης εμπειρίας στην εξ
αποστάσεως εκπαίδευση και τη χρήση των ψηφιακών εργαλείων. Επίσης, μεγαλύτερος
αριθμός μαθητών φαίνεται να συμμετέχει σε αυτό το εγχείρημα, με το δεδομένο της
κάλυψης της ύλης και όχι πλέον των επαναλήψεων. Παρόλ`
αυτά, εξακολουθούν και υπάρχουν τόσο εκπαιδευτικοί όσο και μαθητές οι οποίοι δε
διαθέτουν τον κατάλληλο εξοπλισμό για να μπορέσουν να ανταποκριθούν στις
απαιτήσεις της νέας πραγματικότητας και των νέων δεδομένων της εκπαίδευσης.
Κοινά είναι τα
αιτήματα της Διδασκαλικής Ομοσπονδίας Ελλάδας (Δ.Ο.Ε.) και της Ανώτατης
Συνομοσπονδίας Γονέων Μαθητών Ελλάδας (Α.Σ.Γ.Μ.Ε.) για εξασφάλιση με ευθύνη και
δαπάνη του κράτους του αναγκαίου τεχνολογικού εξοπλισμού για όλους τους μαθητές
και εκπαιδευτικούς, μέριμνα για δωρεάν σύνδεση στο διαδίκτυο για όλους,
αναβάθμιση του Πανελλήνιου Σχολικού Δικτύου και κρατική στήριξη στο παιδαγωγικό
έργο των εκπαιδευτικών για αξιοποίηση όλων των δυνατών πρόσφορων μέσων για τη
συνέχιση της μορφωτικής διαδικασίας (http://doe.gr/κλείσιμο-των-σχολείων-ομολογία-αποτυ/
http://www.asgme.gr/2020/11/deltio-typou-asgme-komikotragiki-katastasi-tis-tilekpedefsis-synechizete-kalosorizontas-simera-ta-pedia-tou-dimotikou-ke-nipiagogiou/#more-3457).
Ακόμα και αν
υποθέσουμε ότι οι ελλείψεις σε τεχνολογικό εξοπλισμό των εκπαιδευτικών
μπορούσαν να καλυφθούν με τον υπάρχοντα εξοπλισμό των σχολείων –το ΦΕΚ 5044/Β/14-11-2020
προβλέπει ότι εκπαιδευτικοί οι οποίοι δεν διαθέτουν ηλεκτρονικό υπολογιστή,
ταμπλέτα ή έξυπνο τηλέφωνο και εξ αυτού του λόγου αδυνατούν να παράσχoυν εξ αποστάσεως εκπαίδευση, υποχρεούνται να
προσέρχονται κατά τις ώρες διδασκαλίας τους στις σχολικές μονάδες, όπου
υπηρετούν, προκειμένου να προσφέρουν τις εκπαιδευτικές τους υπηρεσίες κάνοντας
χρήση των υποδομών και του εξοπλισμού που διαθέτει η σχολική μονάδα- υπάρχει
και ο περιορισμός του αριθμού των επιτρεπτών
ταυτόχρονων τηλεδιασκέψεων Webex ανά σύνδεση, ο
οποίος εξαρτάται από την ταχύτητα σύνδεσης στο διαδίκτυο του σχολείου, όπως
ανακοινώνεται στις 04-11-2020 (http://edunews.gr/42543/arithmos-taftochronon-tilediaskepseon-webex/).
Να σημειωθεί ότι, σύμφωνα με την Έκθεση Παρακολούθησης της Εκπαίδευσης και της
Κατάρτισης για το 2019, στην Ελλάδα υψηλή ευρυζωνική
ταχύτητα (>100 mbps) παρέχεται στο 11% των
ελληνικών σχολείων Πρωτοβάθμιας Εκπαίδευσης, στο 15% της Κατώτερης Δευτεροβάθμιας
εκπαίδευσης και στο 19% της Ανώτερης Δπρωτευτεροβάθμιας
(Ευρωπαϊκή Επιτροπή, 2019).
Οι ελλείψεις,
εντούτοις, σε τεχνολογικό εξοπλισμό από την πλευρά των μαθητών εξακολουθούν να
είναι ένα μεγάλο αγκάθι στην παροχή εξ αποστάσεως εκπαίδευσης και στην πρόσβαση
όλου του μαθητικού πληθυσμού σε αυτή, παρά τις ανακοινώσεις του Υπουργείο για
χορήγηση μέσω δωρεών και προγραμμάτων ΕΣΠΑ (https://www.minedu.gov.gr/news/46980-12-11-20-synexizetai-apo-to-ypaith-i-apostoli-texnologikoy-eksoplismoy-sta-sxoleia-apo-espa-kai-dorees-synoliki-os-simera-aksia-91-608-foriton-syskevon-ano-ton-24-ek-evro).
Σύμφωνα με την Έκθεση Παρακολούθησης της
Εκπαίδευσης και της Κατάρτισης για το 2020, η Ελλάδα έχει καταβάλει σημαντικές
προσπάθειες να αναβαθμίσει τις ψηφιακές υποδομές της, αλλά εξακολουθεί να
υστερεί σε σχέση με άλλες χώρες της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Ο «παραδοσιακός»
εξοπλισμός, π.χ. επιτραπέζιοι υπολογιστές, είναι ο πλέον συνήθης,
συγκεντρωμένος συχνά σε εργαστήρια πληροφορικής. Το πρόγραμμα διεθνούς
αξιολόγησης των μαθητών του Οργανισμού Οικονομικής Συνεργασίας και Ανάπτυξης (ΟΟΣΑ)
PISA το 2018 κατέδειξε ότι μόνο το ένα τρίτο των μαθητών φοιτούν σε σχολεία
με επαρκείς ψηφιακές συσκευές
Είναι κοινή
παραδοχή όλης της εκπαιδευτικής κοινότητας αλλά και της ηγεσίας του Υπουργείου
(https://www.minedu.gov.gr/news/44337-13-03-20-eimaste-etoimoi-ksekina-i-eks-apostaseos-ekpaidefsi-stirizoume-tin-ekpaideftiki-koinotita-me-kainotoma-ergaleia)
ότι η εξ αποστάσεως διδασκαλία δεν μπορεί να υποκαταστήσει τη δια ζώσης
διδασκαλία. Δεν είναι συγκρίσιμα τα μεγέθη, παρά τις δηλώσεις της πολιτικής
ηγεσίας για τον μεγάλο αριθμό των συνδέσεων-τηλεδιασκέψεων και της αθρόας
συμμετοχής εκπαιδευτικών και μαθητών (https://www.minedu.gov.gr/news/44435-20-03-20-kerameos-entyposiaki-i-antapokrisi-stin-eks-apostaseos-didaskalia-49-nomoi-tis-xoras-exoun-idi-bei-stis-psifiakes-sxolikes-takseis-2).
Ακόμα κι αν
δεχτούμε ότι η ποσοτική αποτύπωση της τηλεκπαίδευσης
είναι αληθής και ακριβής, σε καμία περίπτωση δεν αποτυπώνεται η ποιότητα της
παρεχόμενης υπηρεσίας, η οποία φαίνεται να είναι χαμηλή, ενδεχομένως όχι μόνο
λόγω των τεχνικών προβλημάτων (π.χ. ήχου, αδυναμίας σύνδεσης) που καλούνται να
επιλύσουν οι μαθητές ή οι γονείς, χωρίς να έχουν τις απαιτούμενες γνώσεις –για
τους εκπαιδευτικούς θεωρείται δεδομένο ότι υποστηρίζονται τεχνικά είτε από το
σχολείο είτε από δομές που έχουν δημιουργηθεί κεντρικά από το Πανελλήνιο
Σχολικό Δίκτυο, από τα ΠΕ.Κ.Ε.Σ. κ.ά.- αλλά, κυρίως, γιατί η ψηφιακή τάξη δεν
έχει καμία παιδαγωγική διάσταση, τουλάχιστον όχι με την έννοια της παιδαγωγικής
των τελευταίων πολλών ετών.
Οι εκπαιδευτικοί
Οι εκπαιδευτικοί,
στην πλειονότητά τους, επιδεικνύοντας πνεύμα συνεργασίας, παιδαγωγική
ευαισθησία και συλλογικότητα, υπερβάλλοντας εαυτόν στην προσπάθεια να
ανταπεξέλθουν στις πρωτόγνωρες αυτές συνθήκες και να καλύψουν το όποιο γνωστικό
τεχνολογικό έλλειμμα, αγωνιούν για το αποτέλεσμα αυτής της προσπάθειας και
κάνουν χρήση όχι μόνο της συγκεκριμένης πλατφόρμας που προτείνεται από το
Υπουργείο αλλά και της ασύγχρονης εκπαίδευσης (e-class
και e-me) και όποιου άλλου τρόπου μπορούν ή θεωρούν
ότι εξυπηρετεί τους μαθητές και τις οικογένειές τους (ηλεκτρονικό ταχυδρομείο,
τηλέφωνο, viber). Αυτό συνεπάγεται επαγγελματική
κόπωση και πολλές ώρες εργασίας, οι
οποίες δε φαίνεται να έχουν και ανάλογο αποτέλεσμα. Σε όλα αυτά πρέπει να
προστεθούν και οι ηθικοί προβληματισμοί των εκπαιδευτικών για τους μαθητές που λόγω
έλλειψης εξοπλισμού αδυνατούν να παρακολουθήσουν τα διαδικτυακά μαθήματα.
Κάποιες οικογένειες δε διαθέτουν ούτε τηλέφωνο για να συνδεθούν με την ψηφιακή
τάξη -αν δεχτούμε ότι η παρακολούθηση μαθήματος μέσω τηλεφωνικής σύνδεσης
προσομοιάζει με κάποια έννοια μαθήματος. Έτσι, αποκλείεται ένα μέρος του
μαθητικού πληθυσμού από την εκπαίδευση, χωρίς να ευθύνεται με κανέναν τρόπο και
χωρίς να το επιλέγουν.
Από την άλλη
πλευρά, το γεγονός ότι οι εκπαιδευτικοί δεν εφάρμοσαν με ομοιογενή τρόπο την εξ
αποστάσεως εκπαίδευση δημιούργησε ανισορροπίες μεταξύ και εντός των σχολείων (Publications Office of the European Union, 2020). Επίσης, με
δεδομένα α)τα εμπόδια σε επίπεδο υποδομής τα οποία σχετίζονται με τη συνδεσιμότητα
και τον σύγχρονο εξοπλισμό και β)ότι το ποσοστό των σχολείων που εφαρμόζουν
ισχυρή πολιτική και λαμβάνουν ισχυρή στήριξη όσον αφορά την ψηφιακή εκπαίδευση
είναι χαμηλότερο στην Ελλάδα σε όλα τα επίπεδα σε σύγκριση με τον ευρωπαϊκό
μέσο όρο, οι ψηφιακά καταρτισμένοι εκπαιδευτικοί είναι πιθανό να αντιμετωπίζουν
δυσκολίες κατά τη χρήση των δεξιοτήτων τους στην αίθουσα (Ευρωπαϊκή Επιτροπή, 2019). Και όλα αυτά την
ώρα που ακούγονται φωνές για τον τεχνολογικό αναλφαβητισμό των εκπαιδευτικών ως
τον μόνο υπεύθυνο για τη χαμηλής ποιότητας προσφερόμενη εξ αποστάσεως
εκπαίδευση.
Οι μαθητές/μαθήτριες
Από την πλευρά των
μαθητών, πρέπει να θεωρηθεί βέβαιο ότι αυτοί των μικρών τάξεων του Δημοτικού,
ακόμα κι αν έχουν στη διάθεσή τους τον απαιτούμενο εξοπλισμό, δεν έχουν την
ικανότητα να συνδέονται μόνοι τους στην ψηφιακή τάξη και να αλλάζουν πιθανώς
δωμάτια τηλεδιασκέψεων ανά διδακτική ώρα. Επίσης, κάποιες φορές έχουν εικόνα,
αλλά όχι ήχο και απελπίζονται και απογοητεύονται όταν, παρά τις απέλπιδες
προσπάθειες των γονέων να δώσουν λύση στα τεχνικά προβλήματα, δεν καταφέρνουν
να συνδεθούν και να παρακολουθούν τα μαθήματα. Όπως αναφέρεται και στην Έκθεση
Παρακολούθησης της Εκπαίδευσης και της Κατάρτισης για το 2019 στην Ελλάδα μεταξύ
του γενικού πληθυσμού, το 46% των ατόμων ηλικίας 16-74 ετών αναφέρουν ότι
διαθέτουν τουλάχιστον βασικές ψηφιακές δεξιότητες, ποσοστό που υπολείπεται του
μέσου όρου της Ευρωπαϊκής Ένωσης του 57%. Από τους υπόλοιπους, το 31% δεν έχει
καμία ψηφιακή δεξιότητα (μέσος όρος της Ευρωπαϊκής Ένωσης: 17%) (Ευρωπαϊκή Επιτροπή, 2019).
Επιπλέον, σύμφωνα
με τα στοιχεία της Έκθεσης Παρακολούθησης της Εκπαίδευσης και της
Κατάρτισης για το 2020, αφενός η μετάβαση στην τηλεδιδασκαλία
κατά την κρίση της νόσου COVID-19 ανέδειξε τον κίνδυνο αποκλεισμού για τους μειονεκτούντες μαθητές, καθώς σύμφωνα με στοιχεία του 2018
το ένα πέμπτο των μαθητών δεν είχε πρόσβαση σε υπολογιστή για σχολικές εργασίες,
αφετέρου τα ελληνικά νοικοκυριά έχουν τις περισσότερες δυσκολίες στην Ευρωπαϊκή
Ένωση να ανταπεξέλθουν στις καθημερινές ανάγκες, με αποτέλεσμα οι ευάλωτες
ομάδες, συμπεριλαμβανομένων των παιδιών, να αντιμετωπίζουν ακόμη μεγαλύτερο
κίνδυνο αποκλεισμού (Publications Office of the
European Union, 2020).
Επιπροσθέτως, η ψηφιακή
τάξη στερείται κάθε παιδαγωγικής διάστασης, καθώς δεν προσφέρει στα παιδιά, που
βρίσκονται σε μια κρίσιμη ψυχοκοινωνική φάση ανάπτυξης, καμία δυνατότητα
κοινωνικοποίησης. Αποδίδει στον εκπαιδευτικό τον ρόλο κάποιου που κάνει
διάλεξη, με ελάχιστες δυνατότητες ανατροφοδότησης και αλληλεπίδρασης, με τη βλεμματική επαφή του εκπαιδευτικού με τους μαθητές και των
μαθητών μεταξύ τους σε μηδενικά επίπεδα, καθώς –συνήθως- οι κάμερες χρειάζεται
να είναι κλειστές για τις ανάγκες
διατήρησης της σύνδεσης και ελαχιστοποίησης της υπερφόρτωσης της πλατφόρμας. Ο
διάλογος αποτελεί πολυτέλεια, αφού ο χρόνος δεν επαρκεί για να χωρέσει και τη
διδακτέα ύλη και τη συζήτηση. Η παιδαγωγική σχέση του εκπαιδευτικού με τους
μαθητές υποχωρεί μπροστά στην πίεση της διδακτέας ύλης και του περιορισμένου χρόνου.
Η έλλειψη κοινωνικών αλληλεπιδράσεων των μαθητών με τους συνομηλίκους τους και
τους δασκάλους τους, σε συνδυασμό με το άγχος που σχετίζεται με τη μάθηση εξ
αποστάσεως, έχουν σημαντικές αρνητικές επιπτώσεις στην ευημερία των μαθητών (Publications Office of the European Union, 2020). Οι πιο
εσωστρεφείς μαθητές σχεδόν «εξαφανίζονται» στην ψηφιακή τάξη, μια και αντιλαμβάνονται
την έκθεση σε ένα μεγαλύτερο, άγνωστο, αόρατο ακροατήριο. Οι μαθητές με ειδικές
εκπαιδευτικές ανάγκες όχι μόνο δεν επωφελούνται από τα διαδικτυακά μαθήματα,
αλλά επιβαρύνονται κιόλας. Πώς, για παράδειγμα, ένα παιδί με Διαταραχή Ελλειμματικής
Προσοχής και Υπερκινητικότητας (Δ.Ε.Π.Υ.) ή Διαταραχή
Αυτιστικού Φάσματος (Δ.Α.Φ.) μπορεί να ανταπεξέλθει στην πολύωρη καθήλωση
μπροστά σε μια οθόνη; Σύμφωνα με αρχικά ερευνητικά πορίσματα και έρευνες,
εκτιμάται ότι το κλείσιμο των χώρων των σχολείων ενδέχεται να επηρεάσει τα
μαθησιακά αποτελέσματα λόγω της απώλειας χρόνου διδασκαλίας και του μειωμένου
παιδαγωγικού περιεχομένου (Publications Office
of the European Union, 2020).
Μια άλλη παράμετρος
που πρέπει να επισημανθεί σε αυτή την πολύπλοκη εξίσωση της εξ αποστάσεως
εκπαίδευσης είναι οι ώρες που χρειάζεται να περνούν στο διαδίκτυο μικρά παιδιά,
από 4 μέχρι 8 τουλάχιστον ετών, αλλά και μεγαλύτερα. Όπως ανέφερε και ο Γενικός
Διευθυντής του Κέντρου Ασφαλούς Διαδικτύου κ. Γιώργος Κορμάς,
υπάρχει μεγάλος κίνδυνος εθισμού, κάτι
που αυξάνεται δραματικά στα μεγαλύτερα παιδιά. Ο κ. Κορμάς
τόνισε ότι παρατηρείται και αύξηση της διαδικτυακής παρενόχλησης παιδιών, αφού
αυξάνεται η «δεξαμενή» των χρηστών για τους παιδόφιλους (https://www.youtube.com/watch?v=HdczVOt4dHI&ab_channel=984radio).
Ένα άλλο πρόβλημα
που ανακύπτει –και του οποίου τις συνέπειες θα κληθούμε αντιμετωπίσουμε και να
διαχειριστούμε μεσοπρόθεσμα ή/και μακροπρόθεσμα- είναι το εκπαιδευτικό χάσμα που
δημιουργείται μεταξύ των χωρών στις οποίες τα σχολεία λειτουργούν και των χωρών
των οποίων τα σχολεία τελούν σε αναστολή λειτουργίας -μεταξύ αυτών και της
Ελλάδας. Έτσι, ενώ σε ορισμένα κράτη η
κάλυψη ήταν σχεδόν καθολική (π.χ. στη Σλοβενία το ποσοστό των μαθητών που δεν
μπορούσαν να έχουν πρόσβαση ήταν μικρότερο του 2%), σε άλλα το ποσοστό των
μαθητών που έμειναν χωρίς πρόσβαση στην εκπαίδευση ήταν σημαντικό (π.χ. 48% των
μαθητών στην Ιταλία) (Publications Office
of the European Union, 2020).
Στον χώρο της
εκπαίδευσης ανά τακτά χρονικά διαστήματα διεξάγεται μια διεθνής έρευνα του
ΟΟΣΑ, το Διεθνές Πρόγραμμα για την Αξιολόγηση των Μαθητών PISA (Programme for International Student Assessment). Μεταξύ άλλων, αξιολογεί τη βασική κατανομή των
γνωστικών ικανοτήτων και των δεξιοτήτων των συμμετεχόντων (αλλά και των
αντιπροσωπευόμενων από αυτούς) μαθητών και συλλέγει πληροφορίες για τα
εκπαιδευτικά συστήματα των συμμετεχουσών χωρών, ώστε να διερευνηθούν οι
πλείστοι εκείνοι παράγοντες που επιδρούν καταλυτικά στη συνολική εικόνα των
μαθητικών επιδόσεων (οικογένεια, ευρύτερο κοινωνικό και οικονομικό περιβάλλον
κ.ά.), αλλά και να αναζητηθούν πρακτικές αντιμετώπισης των πιθανών
εκπαιδευτικών ελλειμμάτων από πλευράς συμμετεχουσών χωρών (Ινστιτούτο Εκπαιδευτικής Πολιτικής).
Σύμφωνα με τα
αποτελέσματα του προγράμματος PISA, το ποσοστό χαμηλών επιδόσεων στις βασικές
δεξιότητες παραμένει υψηλό. Το PISA 2018 έδειξε γενικά σταθερές (αν και
συγκριτικά χαμηλές) επιδόσεις των 15χρονων στην Ελλάδα στην ανάγνωση, στα
μαθηματικά και στις φυσικές επιστήμες σε σύγκριση με το 2015. Οι επιδόσεις στα
μαθηματικά και στην ανάγνωση έχουν μειωθεί σταδιακά από το 2009, και στις
φυσικές επιστήμες από το 2000. Σε κάθε γνωστικό αντικείμενο, το ένα τρίτο των
μαθητών έχουν χαμηλές επιδόσεις -από τα
υψηλότερα ποσοστά στην Ευρωπαϊκή Ένωση. Ενώ τα ποσοστά των μαθητών με χαμηλές
επιδόσεις έχουν αυξηθεί με την πάροδο του χρόνου, τα ποσοστά των μαθητών με
κορυφαίες επιδόσεις έχουν μειωθεί. Τα σταθερά χαμηλά αποτελέσματα καταδεικνύουν
την περιορισμένη επιτυχία των εκπαιδευτικών μέτρων τα τελευταία 10-15 έτη (Publications Office of the European Union, 2020).
Για
την ποιοτική αξιολόγηση των στοιχείων του διαγωνισμού, το πρόγραμμα PISA έχει
ορίσει έξι επίπεδα εγγραμματισμού για τις δεξιότητες που πρέπει να έχουν οι
μαθητές στην κατανόηση κειμένου, τα μαθηματικά και τις φυσικές επιστήμες. Το
πρώτο επίπεδο είναι το χαμηλότερο και το έκτο το υψηλότερο. Σύμφωνα με τα
ποιοτικά στοιχεία του διαγωνισμού, το 2018 το 69% των Ελλήνων μαθητών βρίσκεται
από το επίπεδο 2 και πάνω, ενώ το 2015 το αντίστοιχο ποσοστό ήταν 72,7%. Άρα,
καταγράφεται μία ποιοτική υποχώρηση των επιδόσεων των Ελλήνων μαθητών (OECD,
2019).
Λαμβάνοντας
υπόψη ότι οι παραπάνω έρευνες που καταδεικνύουν χαμηλές επιδόδεις των μαθητών
στην Ελλάδα διενεργήθηκαν με τα σχολεία να λειτουργούν υπό κανονικές συνθήκες,
με φυσική παρουσία μαθητών και εκπαιδευτικών στη φυσική τάξη, αβίαστα προκύπτει
το ερώτημα για τα αποτελέσματα των αντίστοιχων ερευνών που θα διεξαχθούν τα
επόμενα χρόνια σε αυτούς τους μαθητές, για τους οποίους η παρεχόμενη εκπαίδευση
για αρκετά μεγάλο χρονικό διάστημα ήταν αποκλειστκά διαδικτυακή. Γίνεται αντιληπτό
ότι εντός της επόμενης δεκαετίας ενδεχομένως να έρθουμε αντιμέτωποι με νέα
υποχώρηση στην κατάταξη του PISA,
αν δεν εφαρμοστούν εγκαίρως αντισταθμιστικά προγράμματα που να στοχεύουν στην
κάλυψη των ανισοτήτων.
Επίλογος
Συνοψίζοντας, η άνιση πρόσβαση στην εξ αποστάσεως εκπαίδευση καθώς και η
ανομοιογενής ποιότητα και ευημερία αποτελούν βασικά ζητήματα που εγείρουν
ανησυχίες. Οι πρώτες αξιολογήσεις υποδεικνύουν σημαντικές αποκλίσεις όσον
αφορά την πρόσβαση στην εξ αποστάσεως εκπαίδευση εντός και μεταξύ των χωρών.
Στους λόγους αποκλεισμού συμπεριλαμβάνονται η έλλειψη εξοπλισμού, οι ανεπαρκείς
συνδέσεις στο διαδίκτυο και/ή το μη
υποστηρικτικό οικογενειακό περιβάλλον (Publications Office of the
European Union, 2020). Υπάρχει κίνδυνος η κρίση να επηρεάσει
περισσότερο τους ευάλωτους εκπαιδευόμενους, συμπεριλαμβανομένων όσων προέρχονται από
χαμηλότερα κοινωνικοοικονομικά περιβάλλοντα, καθώς και όσων έχουν ειδικές
εκπαιδευτικές ανάγκες και όσων βρίσκονται σε αγροτικές ή απομακρυσμένες
περιοχές, αλλά και πολλούς άλλους εκπαιδευομένους, οι οποίοι για διάφορους
λόγους, όπως το λιγότερο υποστηρικτικό οικιακό περιβάλλον και οι παράγοντες που
συνδέονται με τα κίνητρα, δυσκολεύτηκαν να ανταπεξέλθουν στις νέες συνθήκες (ό.π.).
Εν κατακλείδι, δε δαιμονοποιείται η παρεχόμενη στα παιδιά του Δημοτικού
σχολείου τηλεκπαίδευση, αλλά πρέπει να δεχτούμε ότι
έχει λόγους ύπαρξης σε ακραίες συνθήκες, όπως αυτές που βιώνουν η ανθρωπότητα
και η εκπαιδευτική κοινότητα παγκοσμίως τον τελευταίο καιρό. Συνιστά ένα πρόσφορο
εργαλείο για να διατηρήσουν στοιχειωδώς οι μαθητές την επαφή τους με την
εκπαιδευτική διαδικασία στην παρούσα δύσκολη συγκυρία. Είναι η αναγκαστική λύση
σε περιπτώσεις που η εναλλακτική επιλογή είναι η μηδενική παροχή εκπαίδευσης. Τέλος,
θα μπορούσε, εναλλακτικά και συνδυαστικά, το ραδιόφωνο να αναλάβει μέρος της τηλεκπαίδευσης, προκειμένου να αποφευχθεί η πολύωρη επαφή
των παιδιών με την οθόνη και να μειωθούν οι κίνδυνοι στην ψυχοσωματική ανάπτυξη
των παιδιών που αυτή συνεπάγεται.
ΑΝΑΦΟΡΕΣ
alfavita.
(2020, Μάρτιος 25). Εξ αποστάσεως στα δημοτικά: Με ωράριο η είσοδος ανά
βαθμίδα – Οδηγίες του υπουργείου Παιδείας. Ανάκτηση Νοέμβριος 09, 2020, από
https://www.alfavita.gr/ekpaideysi/ypoyrgeio-paideias/316492_ex-apostaseos-sta-dimotika-me-orario-i-eisodos-ana-bathmida
edunews.gr.
(2020, Νοέμβριος 6). Αριθμός ταυτόχρονων τηλεδιασκέψεων WebEx. Ανάκτηση
Νοέμβριος 10, 2020, από
http://edunews.gr/42543/arithmos-taftochronon-tilediaskepseon-webex/
e-νομοθεσία.gr.
(2020, Μάρτιος 21). Κοινή Υπουργική Απόφαση ΔΙα/ΓΠ.οικ. 20021/2020 - ΦΕΚ
956/Β/21-3-2020. Ανάκτηση Νοέμβριος 07, 2020, από
https://www.e-nomothesia.gr/kat-ygeia/astheneies/koine-upourgike-apophase-dia-gp-oik-20021-2020.html
e-νομοθεσία.gr.
(2020, Απρίλιος 10). Κοινή Υπουργική Απόφαση ΔΙα/ΓΠ.οικ. 24343/2020 - ΦΕΚ
1293/Β/10-4-2020. Ανάκτηση Νοέμβριος 07, 2020, από
https://www.e-nomothesia.gr/kat-ygeia/astheneies/koine-upourgike-apophase-diagp-oik-24343-2020.html
e-νομοθεσία.gr.
(2020, Μάιος 05). Κοινή Υπουργική Απόφαση ΔΙα/ΓΠ.οικ. 28237/2020 - ΦΕΚ
1699/Β/5-5-2020. Ανάκτηση Νοέμβριος 07, 2020, από
https://www.e-nomothesia.gr/kat-ygeia/astheneies/koine-upourgike-apophase-dia-gp-oik-28237-2020.html
OECD. (2019). PISA 2018 Results (Volume II).
doi:https://doi.org/10.1787/b5fd1b8f-en
Publications Office of the European Union. (2020). Education
and training monitor 2020. Greece. Ανάκτηση 12 07, 2020, από
https://op.europa.eu/en/publication-detail/-/publication/c952f294-2497-11eb-9d7e-01aa75ed71a1/language-en/format-PDF/source-171316620
YouTube.
(2020, Νοέμβριος 19). Γ. Κορμάς: Προσοχή- κίνδυνος από την πολύωρη έκθεση
παιδιών σε οθόνες υπολογιστών. Ανάκτηση Νοέμβριος 26, 2020, από
https://www.youtube.com/watch?v=HdczVOt4dHI&ab_channel=984radio
Ανωτάτη
Συνομοσπονδία Γονέων Μαθητών Ελλάδας (ΑΣΓΜΕ). (2020, Νοέμβριος 19). ΔΕΛΤΙΟ
ΤΥΠΟΥ ΑΣΓΜΕ: Η ΚΩΜΙΚΟΤΡΑΓΙΚΗ ΚΑΤΑΣΤΑΣΗ ΤΗΣ ΤΗΛΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗΣ ΣΥΝΕΧΙΖΕΤΑΙ ….
«ΚΑΛΩΣΟΡΙΖΟΝΤΑΣ» ΣΗΜΕΡΑ ΤΑ ΠΑΙΔΙΑ ΤΟΥ ΔΗΜΟΤΙΚΟΥ ΚΑΙ ΝΗΠΙΑΓΩΓΕΙΟΥ. Ανάκτηση
Νοέμβριος 20, 2020, από http://www.asgme.gr/2020/11/deltio-typou-asgme-komikotragiki-katastasi-tis-tilekpedefsis-synechizete-kalosorizontas-simera-ta-pedia-tou-dimotikou-ke-nipiagogiou/#more-3457
Διδασκαλική
Ομοσπονδία Ελλάδας. (2020, Νοέμβριος 16). Κλείσιμο των σχολείων, ομολογία
αποτυχίας των μέτρων Υ.ΠΑΙ.Θ. και κυβέρνησης – Σύγχρονη εξ αποστάσεως
εκπαίδευση με σχολεία, μαθητές κι εκπαιδευτικούς δίχως τον απαραίτητο εξοπλισμό.
Ανάκτηση Νοέμβριος 20, 2020, από
http://doe.gr/κλείσιμο-των-σχολείων-ομολογία-αποτυ/
Ευρωπαϊκή
Επιτροπή. (2019, 09). Έκθεση παρακολούθησης της εκπαίδευσης και κατάρτισης
2019-Ελλάδα. Ανάκτηση 12 07, 2020, από
https://ec.europa.eu/education/sites/education/files/document-library-docs/et-monitor-report-2019-greece_el.pdf
Ινστιτούτο
Εκπαιδευτικής Πολιτικής. (n.d.). Τι αξιολογεί το PISA;. Ανάκτηση 12 07,
2020, από http://iep.edu.gr/pisa/index.php/pisa-main/target
Ματραλής,
Χ. (1998). Το έντυπο υλικό στην εκπαίδευση από απόσταση. Στο Α. Κόκκος, Α.
Λιοναράκης , Χ. Ματραλής, & Χ. Παναγιωτακόπουλος, Ανοιχτή και εξ
αποστάσεως εκπαίδευση. Το εκπαιδευτικό υλικό και οι νέες τεχνολογίες. (Τόμ.
Γ, σσ. 21-48). Πάτρα: Ε.Α.Π.
Υπουργείο
Παιδείας και Θρησκευμάτων. (2020, Μάρτιος 10). 10-03-20 Προσωρινή απαγόρευση
της εκπαιδευτικής λειτουργίας όλων των εκπαιδευτικών δομών. Ανάκτηση
Νοέμβριος 05, 2020, από https://www.minedu.gov.gr/news/44308-10-03-20-prosorini-apagorefsi-tis-ekpaideftikis-leitourgias-olon-ton-ekpaideftikon-domon
Υπουργείο
Παιδείας και Θρησκευμάτων. (2020, Νοέμβριος 12). 12-11-20 Συνεχίζεται από το
ΥΠΑΙΘ η αποστολή τεχνολογικού εξοπλισμού στα σχολεία από ΕΣΠΑ και δωρεές.
Συνολική ως σήμερα αξία 91.608 φορητών συσκευών: άνω των 24 εκ. ευρώ.
Ανάκτηση Νοέμβριος 26, 2020, από
https://www.minedu.gov.gr/news/46980-12-11-20-synexizetai-apo-to-ypaith-i-apostoli-texnologikoy-eksoplismoy-sta-sxoleia-apo-espa-kai-dorees-synoliki-os-simera-aksia-91-608-foriton-syskevon-ano-ton-24-ek-evro
Υπουργείο
Παιδείας και Θρησκευμάτων. (2020, Μάρτιος 20). 20-03-20 Κεραμέως:
«Εντυπωσιακή η ανταπόκριση στην εξ αποστάσεως διδασκαλία. 49 νομοί της χώρας
έχουν ήδη μπει στις ψηφιακές σχολικές τάξεις.». Ανάκτηση Νοέμβριος 25,
2020, από
https://www.minedu.gov.gr/news/44435-20-03-20-kerameos-entyposiaki-i-antapokrisi-stin-eks-apostaseos-didaskalia-49-nomoi-tis-xoras-exoun-idi-bei-stis-psifiakes-sxolikes-takseis-2
Υπουργείο
Παιδείας και Θρησκευμάτων. (2020, Μάρτιος 20). 20-03-20 ΟΔΗΓΙΕΣ ΓΙΑ
ΑΣΥΓΧΡΟΝΗ ΕΞ ΑΠΟΣΤΑΣΕΩΣ ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗ. Ανάκτηση Νοέμβριος 09, 2020, από
https://www.minedu.gov.gr/news/44439-20-03-20-odigies-gia-asygxroni-eks-apostaseos-ekpaidefsi-2
Υπουργείο
Παιδείας και Θρησκευμάτων. (2020, Μάρτιος 29). 29-03-20 Ξεκινά από αύριο η
εκπαιδευτική τηλεόραση στην ΕΡΤ2 - Μετά τη σύγχρονη και την ασύγχρονη,
προσθέτουμε τον τρίτο άξονα της εξ αποστάσεως εκπαίδευσης. Ανάκτηση
Νοέμβριος 10, 2020, από https://www.minedu.gov.gr/news/44480-29-03-20-ksekina-apo-ayrio-i-ekpaideftiki-tileorasi-stin-ert2-meta-ti-sygxroni-kai-tin-asygxroni-prosthetoume-ton-trito-aksona-tis-eks-apostaseos-ekpaidefsis
Υπουργείο
Παιδείας και Θρησκευμάτων. (2020, Μάρτιος 16). Δελτίο Τύπου για την εξ
αποστάσεως εκπαίδευση. Ανάκτηση Νοέμβριος 09, 2020, από
https://www.minedu.gov.gr/news/44361-16-3-2020-deltio-typou-gia-tin-eks-apostaseos-ekpaidefsi
Υπουργείο
Παιδείας και Θρησκευμάτων. (2020, Μάρτιος 13). Είμαστε έτοιμοι: ξεκινά η εξ
αποστάσεως εκπαίδευση. Ανάκτηση Νοέμβριος 07, 2020, από
https://www.minedu.gov.gr/news/44337-13-03-20-eimaste-etoimoi-ksekina-i-eks-apostaseos-ekpaidefsi-stirizoume-tin-ekpaideftiki-koinotita-me-kainotoma-ergaleia
Υπουργείο
Παιδείας και Θρησκευμάτων. (2020, Μάρτιος 21). Εξ αποστάσεως εκπαίδευση. Οδηγίες
και σχετική ενημέρωση. Ανάκτηση Νοέμβριος 09, 2020, από
https://www.minedu.gov.gr/anastoli-leitourgias-ekpaideftikon-monadon/44445-21-03-2020-odigies-gia-tin-eks-apostaseos-ekpaidefsi
[1] Ο όρος
μαθητής αναφέρεται και στα δύο φύλα.
[1] Ο όρος εκπαιδευτικός αναφέρεται και στα
δύο φύλα.
[1] Στο εξής θα
αναφέρεται ως Υπουργείο.
© Copyright-VIPAPHARM. All rights reserved
