«STRESS, ΑΙΣΘΗΤΙΚΑ  ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΑ ΠΟΥ ΟΦΕΙΛΟΝΤΑΙ ΣΤΟ STRESS»

 

 “STRESS, AESTHETIC PROBLEMS THAT ARE CAUSED ΤΟ STRESS”

 

ΜΠΕΝΕΤΟΥ Α.

BENETOU E.

 

ABSTRACT

Stress, is integral element of life of all. Is not always something villain. On the contrary, it mobilises us. It warns for the dangers, it helps us to understand what is important. It can however sometimes be proved dangerous for our functionalism and our health but many times and for our aesthetic appearance. The present article presents initially the significance of stress and the reaction of organism in stress. Then analyzes according to recent studies and through bibliographic elements the way that stress can create or influence various aesthetic problems as: relation between stress and acne, obesity, hirsutism and free radicals. Moreover are recorded equitable and useful conclusions for the science and the society.

ΠΕΡΙΛΗΨΗ

            Το stress, είναι αναπόσπαστο στοιχείο της ζωής όλων. Δεν είναι πάντα κάτι κακό. Αντίθετα, μας κινητοποιεί, μας προειδοποιεί για τους κινδύνους, μας βοηθά να καταλάβουμε τι είναι σημαντικό. Μπορεί όμως κάποτε να αποδειχθεί επικίνδυνο για τη λειτουργικότητά μας και την υγεία μας αλλά πολλές φορές και για την αισθητική μας εμφάνιση. Το παρόν άρθρο παρουσιάζει αρχικά την έννοια του stress και την αντίδραση του οργανισμού στο stress και στη συνέχεια αναλύει σύμφωνα με πρόσφατες μελέτες και μέσα από βιβλιογραφικά στοιχεία πως το stress μπορεί να δημιουργήσει ή να επηρεάσει διάφορα αισθητικά προβλήματα όπως: σχέση μεταξύ stress και ακμής, παχυσαρκίας, δασυτριχισμού και ελευθέρων ριζών, καθώς επίσης καταγράφονται ορθά και χρήσιμα  συμπεράσματα για την επιστήμη  και την κοινωνία.

1. ΤΙ ΕΙΝΑΙ STRESS;

Υπάρχουν πολλοί τρόποι να ορίσουμε το stress. Ίσως ο πιο κατάλληλος ορισμός είναι αυτός που προσεγγίζει το stress σαν απάντηση του σώματος απέναντι σε κάποια απαίτηση.

Με βάση αυτή τη προσέγγιση, το stress δεν πρέπει να αντιμετωπίζεται σαν κάτι εξορισμού αρνητικό, ούτε να αποφεύγεται. Πρόκειται για μια φυσιολογική αντίδραση του οργανισμού σε εξωτερικές και εσωτερικές απαιτήσεις ή ακόμα και σε κινδύνους και ο στόχος του είναι να βοηθήσει τον οργανισμό να αντιδράσει.1

Επομένως το stress είναι μια απαίτηση στις προσαρμοστικές δυνατότητες του πνεύματος και του σώματος. Εάν οι δυνατότητες αυτές μπορούν να ανταποκριθούν σε μια τέτοια απαίτηση, ώστε το άτομο να αντεπεξέλθει την πρόκληση αυτή, το stress είναι αποδεκτό. Όταν όμως δεν μπορεί και θεωρεί την απαίτηση εξουθενωτική, τότε το stress είναι επιβλαβές.

Με αυτή την έννοια, λοιπόν, το stress αντιπροσωπεύει από τη μια μεριά τις προκλήσεις που διεγείρουν το ενδιαφέρον της ζωής και από την άλλη αντιπροσωπεύει τις καταστάσεις κάτω από τις οποίες οι άνθρωποι αδυνατούν οργανικά ή ψυχολογικά, να ανταποκριθούν στις απαιτήσεις του περιβάλλοντος, γεγονός που οδηγεί σε κατάπτωση σε οργανικό ή ψυχολογικό επίπεδο.

Σ’ αυτή την περίπτωση, μπορεί να οριστεί ως μια αρνητική συναισθηματική εμπειρία που συνοδεύεται από βιοχημικές, φυσιολογικές και συμπεριφορικές αλλαγές που αποσκοπούν στη μεταβολή των στρεσσογόνων γεγονότων και την εξομάλυνση των επιδράσεών του. 2,3

Τέλος, θα πρέπει να διευκρινίσουμε ότι ο όρος stress δεν είναι κατ’ ανάγκη συναισθηματικής φύσης. Stress μπορεί να προκαλέσει π.χ. η υπερβολική εργασία, η υπερβολική θερμότητα, το υπερβολικό ψύχος, σοβαρά τραύματα ή οδυνηροί πόνοι κτλ. Stress θεωρείται οποιαδήποτε κατάσταση, που αναγκάζει το σώμα να κινητοποιεί τις πηγές ενέργειας του και να καταναλώνει περισσότερη ενέργεια απ’ ότι καταναλώνει κάτω από κανονικές συνθήκες.4

2. Η ΑΝΤΙΔΡΑΣΗ ΤΟΥ ΟΡΓΑΝΙΣΜΟΥ ΣΤΟ STRESS

Στην πορεία της αντίδρασης του οργανισμού στο stress συμβαίνουν στο σώμα μια σειρά φαινομένων, από τα οποία το καθένα έχει συγκεκριμένο ρόλο στην προετοιμασία του οργανισμού για ν’ ανταποκριθεί στην πρόκληση. Προορίζονται από τη φύση τους ως άμεσες, βραχυπρόθεσμες αντιδράσεις, προγραμματισμένες να σταματήσουν μόλις ξεπεραστεί η έκτατη ανάγκη, οπότε και οι ορμόνες του stress επιστρέφουν σε φυσιολογικό επίπεδο κι επέρχεται χαλάρωση, χωρίς να προξενηθεί καμία βλάβη στον οργανισμό. Το πρόβλημα είναι, όμως, ότι το καθένα από τα φαινόμενα αυτά, εάν συνεχιστεί για πολύ, μπορεί να προκαλέσει βλάβη στον οργανισμό.

Ειδικότερα, σε ότι αφορά στις βιοχημικές και φυσιολογικές αλλαγές που προκαλούνται με το stress, η δραστηριοποίηση του συμπαθητικού νευρικού συστήματος οδηγεί στην αύξηση της πίεσης του αίματος, στην επιτάχυνση του καρδιακού ρυθμού, του ρυθμού της αναπνοής και της αγωγιμότητας του δέρματος. Αυτές οι αντιδράσεις ενισχύονται από το ενδοκρινικό σύστημα που δέχεται τις επιδράσεις του συμπαθητικού νευρικού συστήματος. Έτσι η ενεργοποίηση της μυελώδους μοίρας των επινεφριδίων προκαλεί αύξηση του επιπέδου των κατεχολαμινών στο αίμα επινεφρίνης - αδρεναλίνης (Ν) και νορεπινεφρίνης- νοραδρεναλίνης (ΝΑ) οι οποίες με τη σειρά τους αυξάνουν τη φυσιολογική διέγερση.

            Το stress, επίσης, έχει επιδράσεις στο σώμα μέσω της ενεργοποίησης της υπόφυσης, η οποία ελέγχεται από τον υποθάλαμο. Η υπόφυση ενεργοποιεί τη φλοιώδη μοίρα των επινεφριδίων, τα οποία με τη σειρά τους παράγουν κοτρικοστεροειδή, όπως η κορτιζόλη. Ο εγκέφαλος παράγει και εκκρίνει ουσίες που ενεργοποιούν από τον πρόσθιο λοβό της υπόφυσης, την έκκριση της ACTH  και της  beta-lipotropin/beta-endorphin. Αυτά τα πεπτίδια φαίνεται ότι είναι υπεύθυνα για την ενεργοποίηση του ανοσοποιητικού συστήματος υπό την επίδραση του stress.

            Άλλες λειτουργίες επιτελούνται από τον οπίσθιο λοβό της υπόφυσης, οι οποίες επηρεάζουν τη λειτουργία των νεφρών. Στο σχήμα παρακάτω δίνονται σχηματικά οι φυσιολογικές αντιδράσεις του οργανισμού στο stress.5

 

 

 

 

 

 

Γενική Αντίσταση
 

Επινεφρίδια (φλοιώδης μοίρα)
 

Επινεφρίδια (μυελώδης μοίρα)
 

Αυτόνομο νευρικό σύστημα
 

Πρόσθιος λοβός υπόφυσης
 

Στρεσσογόνα συνθήκη
 

 

Νεφρά
 

 

Άλλοι αδένες
 

Συνειρμικά κέντρα εγκεφαλικού φλοιού (μέσω των αισθήσεων)
 

Οπίσθιος λοβός υπόφυσης
 

 

Νεφρά
 

 

Άλλοι αδένες
 

Συνειρμικά κέντρα εγκεφαλικού φλοιού (μέσω των αισθήσεων)
 

Οπίσθιος λοβός υπόφυσης
 
Σχ.1: Η Αντίδραση του οργανισμού στο stress.

 

 

 

3. ΕΠΙΠΤΩΣΕΙΣ ΤΟΥ STRESS ΚΑΙ ΑΙΣΘΗΤΙΚΑ ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΑ

 3.1 STRESS  ΚΑΙ ΑΚΜΗ

Η ακμή είναι μια νόσος των τριχοσμηγματογόνων θυλάκων που προσβάλλει ένα μεγάλο ποσοστό ατόμων που βρίσκονται στην εφηβική κυρίως ηλικία, χωρίς βέβαια να θεωρείται αμελητέα η εντόπιση περιστατικών ακμής και σε άτομα που έχουν περάσει την ηλικία αυτή.

Η αιτιολογία της ακμής είναι πολυπαραγοντική. Από τους παράγοντες που εμπλέκουν στην ακμή είναι η ηλικία, η δίαιτα, το κλίμα, το περιβάλλον, το stress και ο αποικισμός του κορυνοβακτηριδίου της ακμής στους σμηγματογόνους αδένες. Επίσης άλλοι σημαντικοί παράγοντες είναι η γενετική προδιάθεση και οι ενδοκρινικοί παράγοντες.

Έχουν προταθεί και εφαρμόζονται διάφορα σχήματα θεραπείας, χωρίς βέβαια να έχει καθιερωθεί μια συγκεκριμένη φόρμουλα θεραπείας. Αυτό συμβαίνει λόγω της αδυναμίας της εντόπισης του ακριβούς αιτιοπαθολογικού γενετικού μηχανισμού εμφάνισης της νόσου, ο οποίος διαφοροποιείται από άτομο σε άτομο.

Η δυνατότητα μιας αιτιώδους επιρροής της συναισθηματικής πίεσης (stress), ειδικά των αγχωτικών γεγονότων ζωής, στην πορεία των διαφόρων δερματικών ασθενειών έχει τεθεί ως αίτημα από καιρό. Η κλινική φρόνηση και η εμπειρία, καθώς επίσης και πολλές παρατηρήσεις υποστηρίζουν αυτή την άποψη. Μεγάλη πλειοψηφία μελετών δημοσίευσε μέχρι τώρα μόνο τα προκαταρτικά στοιχεία που δείχνουν ότι τα αγχωτικά γεγονότα της ζωής μπορούν να επιδεινώσουν οποιαδήποτε δερματολογική ασθένεια. Όμως η περαιτέρω έρευνα είναι υποχρεωτική ώστε να ερευνηθούν όλες οι πήγες ψυχολογικής πίεσης (stress), όπως το χρόνιο stress και το καθημερινό stress. 6

Αν και είναι γνωστό ότι η επιδείνωση της ακμής προκύπτει από την συναισθηματική πίεση (stress), η σχέση μεταξύ του stress και της ακμής παραμένει ασαφής. Αυτό οφείλεται εν μέρει στην έλλειψη ουσιαστικών στοιχείων σχετικά με τη συμμετοχή των δερματικών νευρογενών  παραγόντων στην παθογένεση της ακμής. Σύμφωνα όμως με πρόσφατες μελέτες βρέθηκαν κλινικά στοιχεία που προτείνουν ότι  η συναισθηματική πίεση (stress) μπορεί να επηρεάσει την πορεία της ακμής.

Μια ομάδα Ιαπώνων ερευνητών για να εξετάσει την πιθανή συμμετοχή των  δερματικών νευρογενών  παραγόντων συμπεριλαμβανομένων των νευροπεπτιδίων, στην αιτιολογία της ακμής,  χρησιμοποίησε την ανοσοϊστοχημεία, για να συγκριθεί η διανομή της ουσίας Ρ  των νευρικών ινών γύρω από τους σμηγματογόνους αδένες  και της ανταπόκρισης της ουδέτερης ενδοπεπτιδάσης (ΝΕΡ) στους  τριχοσμηγματογόνους θύλακες του προσώπου ασθενών με ακμή και υγιών ατόμων,  έτσι ώστε ν’ αξιολογηθούν ποσοτικά τα αποτελέσματα των νευροπεπτιδίων στη μορφολογία των σμηγματογόνων αδένων. (SP=substance Ρ, είναι ένας νευροδιαβιβαστής που αποθηκεύεται μέσα στις κεντρομόλες ίνες του υποδοχέα ερεθίσματος πόνου), [(NEP= neutral endopeptidase), ανήκει στην κατηγορία metallopeptidase των ΖΝ επιφάνειας κυττάρων  η οποία υδρολύει  βιοενεργά ρυθμιστικά πεπτίδια. Η ACTH είναι ένα ρυθμιστικό πεπτίδιο που μπορεί να διασπαστεί κοντά στη NEP].

            Οι  ανοσοϊστοχημικές  μελέτες αποκάλυψαν περισσότερη ανοσοδραστική  ουσία Ρ  σε στενή παράθεση με τους σμηγματογόνους αδένες καθώς επίσης αύξηση της ανταπόκρισης της ουδέτερης ενδοπεπτιδάσης στα βλαστητικά κύτταρα  των σμηγματογόνων αδένων  που παρατηρήθηκαν στο δέρμα από τους ασθενείς με ακμή. Η  ανοσοηλεκτρονική μικροσκόπηση αποκάλυψε ότι ο υπομοριακός εντοπισμός της ΝΕΡ  περιορίστηκε στις συσκευές Golgi  και στο ενδοπλασματικό δίκτυο μέσα στα σμηγματογόνα βλαστητικά κύτταρα. Επιπλέον, τα  in vitro πειράματα κατέδειξαν ότι η ουσία Ρ προκάλεσε την έκφραση της NEP στους σμηγματογόνους αδένες κατά τρόπο δόσεων εξαρτώμενο.

Συμπερασματικά, η ουσία Ρ η οποία μπορεί ν’ αποσπαστεί όταν ο οργανισμός βρίσκεται σε κατάσταση stress, προώθησε την ανάπτυξη κυτταροπλασματικών οργανιδίων στα σμηγματογόνα κύτταρα, υποκίνησε τα σμηγματογόνα βλαστητικά κύτταρα και προκάλεσε σημαντικές αυξήσεις στον τομέα έκκρισης των σμηγματογόνων αδένων. Αύξησε επίσης το μέγεθος των μεμονωμένων σμηγματογόνων κυττάρων και τον αριθμό σμηγματογόνων κενοτόπιων  για κάθε διαφοροποιημένο σμηγματογόνο  κύτταρο,  το οποίο  προτείνει ότι η ουσία Ρ προωθεί και τον πολλαπλασιασμό  και τη διαφοροποίηση των σμηγματογόνων αδένων.

Αυτά τα συμπεράσματα  αποκαλύπτουν ότι η ουσία Ρ (SP) μπορεί να υποκινήσει τη λιπογένεση των σμηγματογόνων αδένων, γεγονός που ακολουθείται από τον πολλαπλασιασμό του προπιονικού βακτηριδίου της ακμής. Κατά συνέπεια οι δερματικοί νευρογενείς παράγοντες πρέπει να συμβάλλουν στην αρχή ή/ και την επιδείνωση της ακμής.7

ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑTA: Επομένως αυτή η μελέτη αποκαλύπτει ότι η ουσία Ρ και τα ένζυμα υποβάθμισής της, περιλαμβάνονται στην παθογένεση της ακμής, η οποία μπορεί στη συνέχεια να εξηγήσει μερικώς την παθολογική σημασία των νευρογενών και ψυχογενών πτυχών στη δημιουργία δερματικών ασθενειών.

 

Ομάδα Γερμανών ερευνητών με επικεφαλή τον ελληνικής καταγωγής Δρ. Χρήστο Ζουμπούλη του Ελεύθερου Πανεπιστημίου του Βερολίνου υποστηρίζει ότι η CRH που εκκρίνει ο ανθρώπινος οργανισμός όταν βρίσκεται σε κατάσταση stress ευθύνεται για την αύξηση της λιπαρότητας του δέρματος, μέσω της παραγωγής των υπευθύνων για την έκκριση του σμήγματος νευροπεπτιδίων. Είναι η πρώτη φορά που υπάρχουν σαφείς ενδείξεις για τον συσχετισμό του stress και δερματικής ακμής του προσώπου.

Η έρευνα εστιάστηκε στην έκκριση της ορμόνης CRH και στην επίδρασή της στους σμηγματογόνους αδένες, οι οποίοι εντοπίζονται στο δέρμα και εκκρίνουν το απαραίτητο σμήγμα για τη φυσιολογική λίπανση του δέρματος. Έτσι διαπιστώθηκε ότι η CRH  απελευθερώνεται στον σμηγματογόνο αδένα  δημιουργώντας το λιπαρό δέρμα το οποίο θέτει το πρώτο στάδιο για τη δημιουργία της ακμής.

Η ομάδα αυτή κατάφερε να επιβεβαιώσει ότι η ορμόνη CRH παράγεται όχι μόνο από τα κύτταρα του κεντρικού νευρικού συστήματος, αλλά και από τους σμηγματογόνους αδένες του δέρματος. Ανακάλυψε επίσης ότι η ορμόνη ρύθμιζε τους εν λόγω αδένες του δέρματος, αναφορικά με την  παραγωγή σμήγματος.

          Συγκεκριμένα, ερευνήθηκε η παρουσία της CRH, της CRH-BP (CRH-binding protein) και των CRH δεκτών (CRH-R=CRH receptors) στα ανθρώπινα σμηγματογόνα κύτταρα καθώς επίσης η βιολογική δραστηριότητα αυτών των κυττάρων in vitro, αλλά και σε  ανθρώπινους σμηγματογόνους αδένες σε κανονικά πειράματα. Εννοιολογικά, φαίνεται ότι η δράση των σμηγματογόνων αδένων είναι παρόμοια με αυτή του υποθαλαμικού-υποφυσιακού-επινεφριδικού άξονα (ΗΡΑ=hypothalamic-pituitary-adrenal). Αυτή η ομοιότητα  έχει περιγραφεί και μπορεί να εμφανιστεί στο ανθρώπινο δέρμα και στους σμηγματογόνους αδένες επειδή ανταποκρίνονται στους δέκτες νευροπεπτιδίων. Η CRH είναι το κεντρικότερο στοιχείο του άξονα ΗΡΑ και ενεργεί ως κεντρικός συντονιστής για τις νευροενδοκρινείς απαντήσεις και τις αντιδράσεις συμπεριφοράς στο stress.

Τα πειράματα όμως έδειξαν ότι η CRH είναι πιθανώς μια ορμόνη αυτοκρινή για τα ανθρώπινα δερματικά κύτταρα επιθηλιακής προέλευσης, όπως τα κερατινοκύτταρα, σμηγματογόνα κύτταρα και τα μελανοκύτταρα, ενώ έχει μια παρακρινή δράση στους ινοβλάστες. Η CRH δρα στα ανθρώπινα σμηγματογόνα κύτταρα ανεξάρτητα από την δραστηριότητα του υποθαλαμικού-υποφυσιακού -επινεφριδικού άξονα (ΗΡΑ= hypothalamic-pituitary-adrenal). Πράγματι, ενώ η απελευθέρωση των γλυκοκορτικοειδών είναι ρυθμισμένη μέσω του άξονα ΗΡΑ με την CRH και την αδρενοκορτικοτροπική ορμόνη, ως αντίστοιχες ουσίες υποβοήθησης εκκρίσεων, τα στοιχεία από τα διαφορετικά πειραματικά πρότυπα  πιστοποίησαν ότι η CRH επηρεάζει τη σύνθεση στεροειδών ανεξάρτητα από τον άξονα (ΗΡΑ).

Η παραγωγή σμήγματος από τους αδένες του δέρματος επηρεάζεται και από άλλες ορμόνες, εκτός της CRH, όπως είναι: η τεστοστερόνη και η GH.

ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ: Τα συμπεράσματα αυτής της μελέτης δείχνουν ότι η ορμόνη CRH, εμπλέκεται στην κλινική ανάπτυξη της ακμής, της σμηγματόρροιας, της ανδρογενής αλωπεκίας, του γερασμένου δέρματος, της ξηρότητας του δέρματος και άλλων δερματικών αναταραχών που συνδέονται με τις αλλαγές στο σχηματισμό λιπιδίων σμηγματογόνου  προέλευσης.

Αν τα αποτελέσματα αυτής της μελέτης επιβεβαιωθούν από περαιτέρω έρευνες τότε θα μπορούσε ν’ ανακαλυφθεί μια φαρμακευτική αγωγή που να επηρεάζει την έκκριση των ορμονών, ελέγχοντας αποτελεσματικά την έκκριση του σμήγματος στο δέρμα και βοηθώντας έτσι στην αντιμετώπιση συχνών δερματικών προβλημάτων όπως η ακμή. 8

 

Τέλος μια  πρόσφατη μελέτη από μια ομάδα ερευνητών με επικεφαλή τον Δρ. Kimball AB του Πανεπιστημίου Stanford στην Καλιφόρνια, επιβεβαιώνει ότι το stress μπορεί να επιδεινώσει την ακμή.

Η μελέτη έγινε σ’ ένα εθελοντικό δείγμα 22 πανεπιστημιακών σπουδαστών (15 γυναίκες και 7 άνδρες) με μια ελάχιστη ακμή vulgaris (0,5 στη κλίμακα ακμής του Leeds). Οι συμμετέχοντες βαθμολογήθηκαν για τη δριμύτητα ακμής τους χρησιμοποιώντας την κλίμακα ακμής του Leeds και αξιολόγησαν τα  υποκειμενικά επίπεδα stress τους μ’ ένα αντιληπτό ερωτηματολόγιο κλίμακας stress κατά την διάρκεια περιόδων μη εξετάσεων και εξετάσεων. Το αποτέλεσμα ήταν ότι επιδεινώθηκε η ακμή τους κατά τη διάρκεια των εξετάσεων, λαμβάνοντας υπόψη και κάποιους άλλους παράγοντες όπως  αλλαγές στις ώρες ύπνου, τη ποιότητα διατροφής και τον αριθμό γευμάτων ανά ημέρα. Συνεπώς, η ομάδα διαπίστωσε ότι τα αυξανόμενα  επίπεδα stress επιδείνωσαν την ακμή των σπουδαστών.

ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑTA: Η Επιδείνωση της ακμής συσχετίζεται ιδιαίτερα με το αυξανόμενο stress καθώς επίσης οι εξωτερικές πηγές μπορεί να έχουν σημαντική επιρροή στην  επιδείνωση της ακμής.9

3.2 STRESS ΚΑΙ ΠΑΧΥΣΑΡΚΙA

Η παχυσαρκία σήμερα αποτελεί ένα από τα σπουδαιότερα διατροφικά προβλήματα για τις προηγμένες κοινωνίες. Πολλοί παράγοντες φαίνεται ότι συμβάλλουν στην αύξηση της συχνότητας με την οποία εμφανίζεται και πολλοί τύποι θεραπείας έχουν δοκιμασθεί, οι οποίες έχουν πιθανότητες επιτυχίας στο βαθμό που το άτομο αλλάζει τελικά τις διατροφικές του συνήθειες. Η παχυσαρκία είναι αρρώστια της εποχής μας και εμφανίζεται σε άτομα όλων των κοινωνικών ομάδων με δυσάρεστες επιπτώσεις και ευθύνεται για πολλές εκφυλιστικές παθήσεις, όπως η αρτηριοσκλήρωση, η υπέρταση, διάφορες καρδιοπάθειες και τέλος για τη βράχυνση της ζωής αυτών των ατόμων. Η παχυσαρκία είναι σοβαρή απειλή για την υγεία και ύπουλος εχθρός για την αισθητική του σώματος.

Πολλά αίτια προκαλούν παχυσαρκία, μερικά απ’ αυτά είναι οι γενετικοί παράγοντες, οικογενής παχυσαρκία, υπερκατανάλωση τροφής, μειωμένη φυσική δραστηριότητα, λήψη   φαρμάκων, ψυχολογικοί  παράγοντες.

Το stress οδηγεί στην παχυσαρκία αλλά και το πάχος προκαλεί stress. Πρόκειται για ένα φαύλο κύκλο μεταξύ του stress και της παχυσαρκίας.

Σύμφωνα με πρόσφατες μελέτες επισημαίνεται ότι υπάρχει πληθώρα στοιχείων που στηρίζουν την υπόθεση ότι το stress έχει κεντρικό παθογόνο ρόλο στην ανάπτυξη της παχυσαρκίας.

Ειδικότερα, το stress οδηγεί στην ενεργοποίηση ειδικών μηχανισμών, με σκοπό την διατήρηση της ισορροπίας του οργανισμού. Οι μηχανισμοί αυτοί ευνοούν την παχυσαρκία, η οποία οδηγεί το άτομο σε μειωμένη αυτοεκτίμηση και κατάθλιψη, που αποτελούν ένα νέο στρεσσογόνο παράγοντα.

Αυτό το γεγονός, σε συνδυασμό με το ότι οι τροφές που είναι ενταγμένες στο καθημερινό διαιτολόγιο μπορούν να προκαλέσουν εθισμό, καθιστά μεγάλο τμήμα του Ελληνικού πληθυσμού να είναι υποψήφιο να αναπτύξει παχυσαρκία, μια νόσο που αναμένεται να προσλάβει διαστάσεις επιδημίας τις επόμενες δεκαετίες. Ήδη η παχυσαρκία πλήττει το 10%-20% των ανδρών και το 10%-25% των γυναικών στην Ευρώπη, ποσοστά που δεν διαφοροποιούνται σημαντικά στην Ελλάδα.

Αν συνεχιστεί η αυξητική τάση που καταγράφεται τα τελευταία χρόνια, έως το 2030 περίπου το 60%-70% του λεγόμενου Δυτικού κόσμου θα είναι υπέρβαρο ενώ το 40%-50% παχύσαρκο.

Το άτομο το οποίο αντιμετωπίζει καθημερινά στρεσσογόνες καταστάσεις πολύ συχνά στρέφεται σε μια ανθυγιεινή  και  χωρίς καθορισμένο ωράριο διατροφή. Η αλλαγή  όμως των διατροφικών του συνηθειών επιτείνει το άγχος και έχει άμεσες επιβαρυντικές επιπτώσεις στην υγεία του, οι οποίες μπορούν να αντιμετωπιστούν μόνο με ένα ισορροπημένο διαιτολόγιο και φυσικά με συστηματικό πρόγραμμα γυμναστικής.

Ορισμένες τροφές, όπως το παγωτό, η σοκολάτα, το τυρί, τα γλυκά και τα φαγητά τύπου “fast-food” περιέχουν την χημική ουσία «β-καζομορφίνη 7», η δράση της οποίας όσον αφορά τον εθισμό είναι ανάλογη με αυτή των οπιοειδών με αποτέλεσμα να ενεργοποιείται το κέντρο του εγκεφάλου που αναγνωρίζει την ηδονή. Επιπλέον, έχει παρατηρηθεί ότι το λίπος προκαλεί εθισμό ιδιαίτερα στους υπέρβαρους. Αντίθετα, οι «αδύνατοι» άνθρωποι δεν επιθυμούν να καταναλώνουν φαγητά που περιέχουν λίπος, γεγονός που προς το παρόν δεν έχει εξηγηθεί επιστημονικά. 10

Στο πλαίσιο έρευνας που διεξήχθη από το βρετανικό Ινστιτούτο Grocery Distribution εξετάστηκαν οι επιδράσεις του stress στη διατροφική συμπεριφορά και προέκυψε ότι οι περισσότεροι εργαζόμενοι έχουν αντικαταστήσει τα παραδοσιακά γεύματα (πρωινό, μεσημεριανό, βραδινό) με γρήγορα προμαγειρεμένα, ως επί το πλείστον, φαγητά στο γραφείο ή στο σπίτι.

Από τη μελέτη διαπιστώθηκε ακόμη ότι σημειώθηκαν αλλαγές στην ποιότητα αλλά και στην ποσότητα των τροφών που καταναλώνονται. Σε πολλές περιπτώσεις το άτομο παρουσιάζει τάσεις πολυφαγίας, ξεπερνά δηλαδή το σημείο κορεσμού της πείνας,  καθώς η τροφή δρα ως «ηρεμιστικό» για τον εγκέφαλο. Η κατανάλωση φαγητού είναι μια συμπεριφορά που ανταμείβει το χρήστη άμεσα και σε μεγάλο βαθμό, γιατί προκαλεί, σε βιολογικό επίπεδο πλέον, συναισθήματα ευφορίας και ευχαρίστησης.

Συγκεκριμένα όταν ο οργανισμός βρίσκεται σε κατάσταση stress απελευθερώνεται η CRH, έτσι ώστε να προετοιμαστεί το σώμα για να μπορέσει  ν’ αντιδράσει στην εξωτερική απαίτηση. Με αυτό τον τρόπο η όρεξη  καταστέλλεται με αποτέλεσμα το πεπτικό σύστημα ν’ αποκλείει την πρόσληψη τροφής προσωρινά. Η CRH προκαλεί επίσης την απελευθέρωση της αδρεναλίνης και της κορτιζόλης  οι οποίες  επιστρατεύουν τους υδατάνθρακες και τα λίπη για άμεση ενέργεια. Όταν το οξύ stress τελειώνει, η αδρεναλίνη υποχωρεί, αλλά η κορτιζόλη καθυστερεί να υποχωρήσει με σκοπό να  επαναφέρει το σώμα  στην  αρχική του κατάσταση.

Λόγω αυτού του γεγονότος, αυξάνεται η όρεξη ώστε να μπορέσουν ν’ αντικατασταθούν οι υδατάνθρακες και τα λίπη που καταναλώθηκαν κατά την διάρκεια του stress.

Όμως, στο σημερινό σύγχρονο κόσμο, αυτός ο κομψός μηχανισμός επιβίωσης μπορεί να είναι ένας αναχρονισμός που αναγκάζει το σώμα για να ανεφοδιάζεται με διάφορες τροφές όταν δεν τις χρειάζεται με αποτέλεσμα το άτομο να παίρνει συνεχώς βάρος. 11

 

Μία πρόσφατη μελέτη ομάδας ερευνητών που έγινε στο πανεπιστήμιο της Καλιφόρνιας υποστηρίζει ότι το χρόνιο stress μπορεί να οδηγήσει το άτομο στην παχυσαρκία μέσω της κατανάλωσης «τροφίμων άνεσης».

Όταν ο οργανισμός βρίσκεται σε συνεχή κατάσταση stress (χρόνιο stress), τα επίπεδα των γλυκοκορτικοειδών (GCs), με κύριο εκπρόσωπο την κορτιζόλη, είναι υψηλά, η δράση των οποίων ενεργεί με τρεις τρόπους που είναι λειτουργικά σύμφωνοι.

i) Τα GCs αυξάνουν την έκφραση του απελευθερωτικού ρυθμιστικού παράγοντα της αδρενοκορτικοτρόπου ορμόνης (CRF-Corticotropin-releasing factor) στον κεντρικό πυρήνα της αμυγδαλής του εγκεφάλου, ο οποίος είναι ένας κρίσιμος κόμβος στον συναισθηματικό εγκέφαλο.

ii) Τα GCs αυξάνουν την όρεξη και έτσι παρακινούν την κατάποση των «τροφίμων άνεσης».

iii) Τα GCs δρουν συστηματικά στην αύξηση του λίπους των κοιλιακών λιπαποθήκων, καθώς μειώνεται η έκκριση των κατεχολαμινών και η έκφραση του CRF στους υποθαλάμιους νευρώνες που ρυθμίζουν την ACTH.

Σχ.2 Οι ορμόνες του stress

ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑ: Το χρόνιο stress προκαλεί είτε την αύξηση πρόσληψης τροφίμων «άνεσης» και την αύξηση βάρους, είτε την μείωση προσλαμβανόμενης τροφής και μείωση βάρους. Στα αγχώδη άτομα που τρέφονται υπερβολικά, μειώνεται το CRF, οι συγκεντρώσεις κατεχολαμινών και η δραστηριότητα του ΗΡΑ.

Αυτή η έρευνα υποστηρίζει ότι κάτω από την επίδραση του stress, τα άτομα ωθούνται στο να τρώνε περισσότερο, προσδοκώντας ν’ αντιμετωπίσουν μ’ αυτό τον τρόπο την δραστηριότητα του χρόνιου stress. Αυτοί οι μηχανισμοί, μπορούν να εξηγήσουν μερικώς την επιδημία της παχυσαρκίας που εμφανίζεται στην κοινωνία μας. 12

Φιλανδοί ερευνητές, μελέτησαν 5.150 άτομα που γεννήθηκαν  το   1966, σε διάφορα χρονικά σημεία της ζωής τους. Μεταξύ άλλων αναλύθηκαν οι αντιδράσεις τους σε καταστάσεις stress και συσχετίσθηκαν με το δείκτη μάζας σώματος τους, ο οποίος είναι μια μέτρηση του σωματικού βάρους που λαμβάνει υπ' όψη και το ύψος του ατόμου.  Δείκτης μάζας σώματος = Β/Υ²

Τα άτομα τα οποία όταν βρίσκονταν σε κατάσταση stress και είχαν ανάγκη να τρώνε κάτι για να νιώσουν καλύτερα, φάνηκε ότι παρουσίαζαν τα ακόλουθα:

·   Ο δείκτης μάζας σώματος τους ήταν σημαντικά αυξημένος, γεγονός που τους καθιστούσε παχύσαρκους. Αυτό ήταν πιο έντονο στις γυναίκες.

·   Τα άτομα των οποίων η όρεξη επηρεαζόταν από το stress, είχαν την τάση να τρώνε περισσότερο λιπαρά, αλμυρά και γλυκά φαγητά. Είχαν περισσότερη προτίμηση στις πίτσες, στα χάμπουργκερ, στα λουκάνικα και στις σοκολάτες σε σχέση με τους άλλους.

Επίσης τα άτομα που είχαν αυξημένη όρεξη λόγω stress, φάνηκε ότι αυξανόταν ταυτόχρονα και η τάση τους να πίνουν αλκοολούχα ποτά, με αποτέλεσμα να έχουν ψηλότερη κατανάλωση των ποτών αυτών.

            Τα ευρήματα των Φιλανδών ερευνητών σε σχέση με τους παράγοντες που προδιαθέτουν σε μια τέτοια συμπεριφορά είναι ενδιαφέροντα:

·   Οι άντρες οι οποίοι ήταν μόνοι, ανύπαντροι ή διαζευγμένοι ή είχαν μια μακρά διάρκεια ανεργίας ή ένα ακαδημαϊκό πτυχίο ή ακόμη ένα χαμηλό επίπεδο επαγγελματικής μόρφωσης, έδειχναν ότι είχαν περισσότερες πιθανότητες να εκδηλώσουν μια συμπεριφορά με υπερβολική όρεξη για φαγητό και για ποτό σε καταστάσεις  stress.

·   Στις γυναίκες ο πιο σημαντικός παράγοντας ήταν η απουσία συναισθηματικής υποστήριξης, που τους οδηγούσε στο να τρώνε υπερβολικά σε καταστάσεις stress.

ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ: Με βάση τα αποτελέσματα αυτά είναι εμφανές ότι για να καταπολεμηθεί η παχυσαρκία, πρέπει οπωσδήποτε να βρεθούν και τρόποι αποτελεσματικής καταπολέμησης του stress. Είναι σημαντικό να μελετηθούν καλά και να γίνουν κατανοητοί οι τρόποι με τους οποίους αντιδρούν και αντιμετωπίζουν οι άνθρωποι το stress. Η εφαρμογή πάνω σε ευρεία βάση, προγραμμάτων  που να βοηθούν τους ανθρώπους στην πρόληψη και στον χειρισμό του stress, στην αντιμετώπιση συναισθηματικών δυσκολιών και εύρεσης μεγαλύτερης αισθηματικής υποστήριξης θα έχουν ευεργετικά αποτελέσματα σε επίπεδο δημόσιας υγείας.13

 

3.3  STRESS  ΚΑΙ ΕΛΕΥΘΕΡΕΣ ΡΙΖΕΣ

Κατά τη  διάρκεια των τριών τελευταίων δεκαετιών το ενδιαφέρον για τις ελεύθερες ρίζες και το λεγόμενο «Οξειδωτικό Stress» έχει αναπτυχθεί εκρηκτικά τόσο στη Βιοχημεία και στη Βιολογία όσο και στις Ιατρικές Επιστήμες. Ο επιστημονικός έντυπος λόγος ανά τον κόσμο αφιερώνει μεγάλο μέρος του στα μόρια αυτά και στη δράση τους, την οποία ακόμα και σήμερα καλύπτει ένα πέπλο μυστηρίου. Ποικίλες μελέτες καταδεικνύουν την καταστρεπτική επίδρασή τους στο ανθρώπινο σώμα ενώ αντίστοιχα άλλες τόσες μελέτες την απαραίτητη χρησιμότητά τους.

Με τον όρο ελεύθερη ρίζα καλούμε ένα άτομο ή ομάδα ατόμων (ανόργανα ή οργανικά μόρια) που φέρει ένα ή παραπάνω ασύζευκτα (unpaired) ηλεκτρόνια στην εξωτερική του στιβάδα.14

Οι πιο ευρέως διαδεδομένες Ελευθερές ρίζες στα βιολογικά συστήματα είναι οι ρίζες που προέρχονται από μόρια που περιέχουν οξυγόνο και έχουν μία υψηλότερη αντιδραστικότητα από την αρχική κατάσταση του μοριακού οξυγόνου (Ο2). Τα μόρια αυτά είναι ευρύτερα γνωστά ως δραστικές οξυγονούχες μορφές (ΔΟΜ)-Reactive Oxygen Species(ROS).15

Υπό φυσιολογικές συνθήκες, ο σχηματισμός τους στο κύτταρο βρίσκεται υπό έλεγχο από ένα αντιοξειδωτικό σύστημα άμυνας και έτσι επικρατεί ισορροπία. Σ’ αυτό περιλαμβάνονται ουσίες που ονομάζονται αντιοξειδωτικά (π.χ βιταμίνες Ε, C, καροτινοειδή, φλαβονοειδή κ.α), οι οποίες καταπολεμούν την οξείδωση δηλαδή την δράση των ελεύθερων ριζών.

Η διαταραχή αυτής της ισορροπίας προκαλεί τη δημιουργία του λεγόμενου «οξειδωτικού στρες».

Ο όρος οξειδωτικό stress χρησιμοποιείται ευρέως στην βιβλιογραφία των ελευθέρων ριζών και αναφέρεται στην κατάσταση σοβαρής ανισορροπίας μεταξύ της παραγωγής ΔΟΜ και της αντιοξειδωτικής άμυνας, σε βάρος της τελευταίας, γεγονός το οποίο οδηγεί σε πιθανή ζημία στο κύτταρο. Αποδίδεται δε ο λόγος των συγκεντρώσεων των ΔΟΜ προς τις συγκεντρώσεις των αντιοξειδωτικών.16, 17

 

      C (ΔΟΜ) / C (Αντιοξειδωτικών)-----    

   

Η βλαπτική επίδραση η οποία προκαλείται από το οξειδωτικό stress ονομάζεται οξειδωτική ζημιά.

Το οξειδωτικό stress προκύπτει από:

1.      Αυξημένη παραγωγή των δραστικών μορφών οξυγόνου ΔΟΜ. π.χ. σε περιπτώσεις αυξημένης συγκέντρωσης οξυγόνου, λόγω παρουσίας τοξινών.

2.      Μείωση της συγκέντρωσης των αντιοξειδωτικών. π.χ. διάφορες μεταλλάξεις στα αντιοξειδωτικά ένζυμα ή μείωση της πρόσληψης αντιοξειδωτικών από τη διατροφή.

Η κατάσταση αυτή οδηγεί με τον έναν ή τον άλλον τρόπο, σε περίσσεια ελευθέρων ριζών στην οποία το κύτταρο είτε θα προσαρμοστεί είτε θα δεχτεί την βλαπτική της επίδραση. Η προσαρμογή γίνεται σε περίπτωση που έχουμε ήπια κατάσταση οξειδωτικού stress με την αύξηση της παραγωγής των αντιοξειδωτικών συστημάτων άμυνας. 16

Ποικίλοι παράγοντες  είτε ενδογενείς, είτε εξωγενείς ευνοούν την δημιουργία των ελευθέρων ριζών.

Έχει βρεθεί πως και το stress συμβάλλει στη δημιουργία ελευθέρων ριζών στον οργανισμό κατά τη διάρκεια του μεταβολισμού των κατεχολαμινών. 18

Όταν ο οργανισμός βρίσκεται σε συνεχή κατάσταση stress (χρόνιο stress), η υπόφυση υποκινεί τα επινεφρίδια, τα οποία παράγουν συνέχεια κορτιζόλη, επινεφρίνη και νορεπινεφρίνη (ορμόνες του stress). Συγκεκριμένα, ο οξειδωτικός μεταβολισμός των κατεχολαμινών παράγει τις κινόνες που αντιδρούν με το οξυγόνο με αποτέλεσμα να παράγονται ανιόντα υπεροξειδίου (Ο2-) και ΗΟ2. Αυτές οι χημικές αντιδράσεις θέτουν μια αλυσιδωτή αντίδραση με αποτέλεσμα να προκύπτουν ακόμα περισσότερες ελεύθερες ρίζες. Επομένως, ο μεταβολισμός των κατεχολαμινών έχει καταστρεπτικές επιπτώσεις λόγω της γένεσης των ΔΟΜ και του σχηματισμού προϊόντων οξείδωσης.19, 20

Τέλος, έχει βρεθεί πως το σωματικό και ψυχολογικό stress μειώνει σημαντικά την ποσότητα της βιταμίνης C, ενός αντιοξειδωτικού που λαμβάνεται μέσω της διατροφής.21

 

 

3.4 STRESS ΚΑΙ ΔΑΣΥΤΡΙΧΙΣΜΟΣ

Υπάρχουν νόσοι ή καταστάσεις όπως η νόσος Cushing όπου οι τρίχες αναπτύσσονται γρηγορότερα και εντονότερα απ’ ότι σε συνηθισμένες καταστάσεις. Το stress φαίνεται να παίζει κάποιο ρόλο στην αιτιολογία της νόσου Cushing καθώς και άλλων ενδοκρινικών προβλημάτων.

Αντίθετα υπάρχουν νόσοι κατά τις οποίες η ανάπτυξη των τριχών επιβραδύνεται ή  αναστέλλεται. Τέτοιες είναι νόσοι ενδοκρινών αδένων (μυξοίδημα), ψυχονευρωτικά stress κ.α.

Έχει παρατηρηθεί το γεγονός ότι μετά από ένα δυνατό συγκινησιακό επεισόδιο, ο δασυτριχισμός μπορεί να επιδεινωθεί και να συνοδευτεί από ανωμαλίες στην εμμηνορρυσία.

Σαν απάντηση στο stress, τα επινεφρίδια εκκρίνουν διάφορες ορμόνες, τις κατεχολαμίνες. Όμως δεδομένου το γεγονός ότι τα επινεφρίδια εκκρίνουν και ανδρογόνες ορμόνες, το υπερβολικό stress, μπορεί να αυξήσει τα ανδρογόνα στην κυκλοφορία του αίματος με αποτέλεσμα να προκληθεί δασυτριχισμός.

Σε μια μελέτη, μετρήθηκε η ουρική κορτιζόλη, τα 17- κετοστεροειδή τα οποία είναι μεταβολικά προϊόντα ανδρογόνων, καθώς και άλλοι μεταβολίτες( THF, allo-THF, THE) σε 90 φυσιολογικές γυναίκες καθώς και σε 90 γυναίκες με ιδιοπαθή δασυτριχισμό της ίδιας χρονολογικής ηλικίας. Το αποτέλεσμα αυτής της έρευνας ήταν ότι οι στεροειδείς τιμές έκκρισης στις τριχωτές γυναίκες ήταν σημαντικά υψηλότερες από εκείνες  των φυσιολογικών θηλυκών.

 Τα αποτελέσματα δείχνουν ότι, λόγω του stress, αυτές οι τριχωτές γυναίκες  άλλαξαν την αδρενοκορτική λειτουργία, όπως αξιολογείται από την εκτίμηση των κορτικοστεροειδών των οποίων  η ουρική κορτιζόλη βρέθηκε να είναι ο πιο ευαίσθητος  δείκτης.22,23

 

ΕΠΙΛΟΓΟΣ

«Υπολογίζεται, ότι το ένα ως τα δύο τρίτα των περιπτώσεων της ιατρικής πράξης… αποτελούνται από ασθενείς, των οποίων τα συμπτώματα είναι, κατά μεγάλο μέρος, τα αποτελέσματα συναισθηματικών εντάσεων». 24

Οι επιπτώσεις των μακροχρόνιων ισχυρών συναισθηματικών στρες, αναφέρονται τόσο σε λειτουργικές ανωμαλίες όσο και σε ιστολογικές βλάβες των αντίστοιχων οργάνων.

Χωρίς να είναι ο μόνος, τα συναισθηματικά stress είναι αναμφίβολα, ένας από τους σημαντικότερους και συνηθέστερους αιτιολογικούς παράγοντες των διαφόρων καταστάσεων. Είναι γεγονός πώς τόσο η επιστήμη της ιατρικής, όσο κι εκείνη της ψυχολογίας έδειξαν συχνά το ενδιαφέρον τους για το σύνολο των φαινομένων που αναφέρονται με τον γενικό χαρακτηρισμό «Stress».

Η έννοια του stress παραμένει απατηλή, εφόσον δεν έχει ακόμα καθοριστεί με ακρίβεια. Η ψυχολογία, η ιατρική, η ψυχιατρική, η φυσιολογία, η φαρμακολογία, η κοινωνιολογία, και η ανθρωπολογία έχουν καταβάλει σημαντικές προσπάθειες για την μελέτη του. Ωστόσο παρουσιάζονται τεράστιες διαφορές ανάμεσα στα φαινόμενα που μελετούνται, κι όπως είναι φυσικό, κι ανάμεσα στα συμπεράσματα

Στην παρούσα εργασία, μέσα από μια συνθετική παρουσίαση πρόσφατων εξελίξεων και συμπερασμάτων σειράς ερευνητικών μελετών, παρουσιάστηκε πως το stress σχετίζεται με διάφορα αισθητικά αλλά και ιατρικά, ανάλογα με την έκτασή τους, προβλήματα όπως π.χ η ακμή, η παχυσαρκία, οι ελεύθερες ρίζες και ο δασυτριχισμός. Βέβαια, τα αποτελέσματα αυτά χρειάζεται να επιβεβαιωθούν από περαιτέρω έρευνες ώστε να μας οδηγήσουν  στον τρόπο με τον οποίο θα μπορέσουμε να θεραπεύσουμε ή τουλάχιστον ν’ αντιμετωπίσουμε αυτές τις καταστάσεις.

 

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

1) Hofmann D: “Τι είναι στρες”, Natural Medicine, www.Nat.Med.gr 2003

2) Tailor S.E: “Health psychology”, 3nd ed,   McGraw-Hill, New York, 1995

3) The American Institute of stress www.stress.org, Σεπτέμβριος 2001

4) Χριστοδούλου Χ. Τομασίδη: ‘Εισαγωγή στην ψυχολογία”, Εκδόσεις «Δίπτυχο», Αθήνα, 1982, 12:569

5) Κόρδας Δ., σημειώσεις από το μάθημα «Ψυχολογία της υγείας» του Τ.Ε.Ι Θεσσαλονίκης, 2002:20

6) Picardi A, Abeni D:“stressful life events and skin diseases: disentangling evidence from myth”, .Μάιος–Ιούνιος 2001,  SwetsNet :

http://www.swetsnet.com/link/access_db?issn=00333190&vol=00070&iss=00003&page=118

EBSCOONLINEhttp://www.ebsco.com/online/direct.asp?ArticlelD=CM697WHEMK4NQKEOLBDT,InformationQuest:http://www.eiq.com/usrjogin.html?sici=00333190%28000000%2970%Α3%3C118%3AX%3E2.0.CO%3B2-Χ  στο SilverPlatter MEDLINE (R) 20012003/02

7) Toyoda Μ, Nakamura Μ, Makino T, Kagoura Μ,  Morohashi Μ: “New aspects in acne inflammation”. Sebaceous glands in acne patients express high levels of neutral endopeptidase, PubMed National Library of Medecine (NLM) United States www.ncbi.nlm.nih.gov, Sugitani, Τoyama, Ιαπωνία, Ιούνιος 2002, Springer-Verlag LINK (US Mirror) http://link.springer.de/cgi/linkref?issn=09184287&year=2001&volume=34&page=29

EBSCO Online   http://www.ebsco.com/online/direct.asp?ArticlelD=7T52RFMBU9QLU17BRL8N

SwetsNet   http://www.swetsnet.com/link/access_db?issn=09184287&vol=00034&iss=00001&page=29, 

 Information Quest http://www.eiq.com στο SilverPlatter MEDLINE (R) 20012003/02

8) Zouboulis C, Seltmann H, Hiroi N, Chen W, Young M, Oeff M et al: “Corticotropin-releasing hormone: An autocrine  hormone that promotes lipogenesis in human sebocytes”, Franklin,  Γερμανία,  Μάΐος 2002, HignWire http://www.pnas.org/cgi/content/full/99/10/7148 ΡΝΑS Online στο SilverPlatter MEDLINE (R) 20012003/02

9) Chiu A, Chon SY, Kimball AB: “The response of skin disease to stress: changes in the severity of acne vulgaris as affected by examination stress”, Stanford, CA 94305-5334, USA, PubMed National Library of Medecine (NLM) United States MEDLINE, Αρχεία δερματολογίας,  Ιούλιος 2003www.ncbi.nlm.nih.gov/entrez/queryfcgi?CMD=search&DB=PubMed

10) Mπουλουτζα Π:  “O συνδυασμός άγχους και κακής διατροφής οδηγούν στην επικίνδυνη παχυσαρκία”, http://www.kathimerini.gr/4dcgi/_w_articles_ell_299801_05/02/2003_52731

11)Daryn E: “Weight gain linked stress”, www.lycos.com LYCOS HEALTH with WebMD

12) Dallman MF, Pecoraro N, Akana SF, La Fleur SE, Gomez F, Houshyar H et al: Chronic stress and obesity: a new view of “comfort food”, Σαν Φρανσίσκο, ΗΠΑ, Σεπτέμβριος 2003, Pub Med National Library of Medicine (NLM) United States www.ncbi.nlm.nih.gov

13) “Προσέξτε το στρες προκαλεί παχυσαρκία”, Preventive Medicine: www.medlook.net Ιανουάριος 2002

14) Βαλβανίδης: “Ελεύθερες ρίζες στην οργανική χημεία”, Εκδόσεις τμήματος Χημείας Πανεπιστημίου Αθηνών, 2000

15) Gray Laboratory Cancer Trust: “Free Radicals: nature’s way of saying NO or molecular murder”, Annual Report 1999

16) Barry Halliwell and John M.C. Gutteridge: “Free radicals in biology and medicine”, 1999

17) Δαρζέντα M, “Οξειδωτικό στρες”, Αισθητικός Τ.Ε.Ι. – Αθηνών, Περιοδικό «Αισθητική Σήμερα», τεύχος 7,  Απρίλιος-Ιούνιος 2000:24 -26

18) Jan Karlsson: “Antioxidants and exercise”, 1997

19) Sparkmen, Dennis: “Effects of age and stress on immunity. Muscle and fitness, 58, 194-196 (1997).

20) L Rathore N, John S, Kale M, Bhatnagar D, School of Biochemistry, D.A. University: “Lipid peroxidation and antioxidant enzymes in isoproterenol induced oxidative stress in rat tissues”,  Khandwa Road, Indore, India.PubMed: www.ncbi.nlm.nih.gov.

21) Dr.Mark Percival: “ antioxidants”, www.acudoc.com/Antioxidants.PDF, 1998

22) endokrinologie: “Urinary cortisol and cortisol metabolites in women with idiopathic hirsutism.” PubMed - indexed for MEDLINE www.ncbi.nlm.nih.gov

23)“ Unwanted hair and Hitrsutism Links: www.sarahealyh.com (“All about Unwanted Hair”)

24)  Saul, L.J. Bases of human behavior. West Port: Greenwood, 1972:27

© Copyright-VIPAPHARM. All rights reserved

web hosting and internet marketing by Siteowners Ltd