ISSN: 2241-4665

Αρχική σελίδα περιοδικού C.V.P. Παιδαγωγικής & Εκπαίδευσης

Σύντομη βιογραφία του συγγραφέα

Κριτικές του άρθρου

21 Μαρτίου 2022

«Επαγγελματική ικανοποίηση, επαγγελματικό άγχος και επαγγελματική εξουθένωση των εκπαιδευτικών»

Μπομπέτσης Γεώργιος,

Διευθυντής 4ου Δημοτικού Σχολείου Άργους,

Med στην Ηγεσία & Διοίκηση της Εκπαίδευσης

"Job satisfaction, job stress and burnout of teachers"

Bompetsis Georgios,

Principal of the 4th Primary School of Argos,

Med in Leadership & Education Administration

ΠΙΝΑΚΑΣ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΩΝ

Περίληψη

Εισαγωγή. ……………..4

1. Επαγγελματική ικανοποίηση των εκπαιδευτικών. 6

2. Επαγγελματικό άγχος των εκπαιδευτικών. 10

3.1. Συμπτώματα επαγγελματικής εξουθένωσης. 11

4. Σχέση & σύνδεση μεταξύ επαγγελματικής ικανοποίησης – επαγγελματικού άγχους & επαγγελματικής εξουθένωσης. 12

Συμπεράσματα & προτάσεις αντιμετώπισης. .14

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ.. .15

ΠΕΡΙΛΗΨΗ

Το εργασιακό στρες αποτελεί μια παράμετρο ιδιαίτερα καθοριστική για την αποτελεσματικότητα στην εκπαιδευτική διαδικασία. Πρόκειται για ένα καθολικό στοιχείο, που ξεπερνά το φύλο, την ηλικία, το επίπεδο μόρφωσης ή την ιεραρχική θέση του εκπαιδευτικού και αγγίζει ποικίλες διαστάσεις του ατόμου.

Σκοπός της παρούσης έρευνας, είναι να διερευνήσει το εργασιακό στρες, την κατάθλιψη και το άγχος των εκπαιδευτικών πρωτοβάθμιας εκπαίδευσης, καθώς και τα επίπεδα της επαγγελματικής τους ικανοποίησης. Σύμφωνα με τα αποτελέσματα της παρούσης μελέτης οι συμμετέχοντες παρουσιάζουν κατά μέσο όρο μέτρια επίπεδα αντιλαμβανόμενου στρες, άγχους και κατάθλιψης, καθώς και μέτρια επαγγελματική ικανοποίηση. Η αύξηση των επιπέδων του αντιλαμβανόμενου στρες των εκπαιδευτικών σχετίζεται με μείωση της επαγγελματικής τους ικανοποίησης. Τα αυξημένα επίπεδα κατάθλιψης των εκπαιδευτικών ειδικής αγωγής σχετίζονται με τη μειωμένη επαγγελματική ικανοποίηση. Όσον αφορά στη σχέση στρες και την κατάσταση της υγείας τους, όσο αυξάνεται το στρες, σύμφωνα με τους εκπαιδευτικούς, τόσο η υγεία τους επιδεινώνεται. Επομένως, το εργασιακό στρες, η κατάθλιψη και το άγχος μπορούν να θεωρηθούν ως προγνωστικοί δείκτες της κατάσταση της υγείας των εκπαιδευτικών ειδικής αγωγής, καθώς τα υψηλά επίπεδα εργασιακού στρες και άγχους σχετίζονται ισχυρά με τα χαμηλά επίπεδα αυτό-αναφερόμενης υγείας-ευεξίας, αλλά και επαγγελματικής ικανοποίησης.

Η παρούσα έρευνα θα μπορέσει να λειτουργήσει ως θρυαλλίδα σηματοδότησης για νέες έρευνες και για την ανίχνευση παραγόντων που σχετίζονται με συγκεκριμένα νοσήματα, καθώς και την κατάρτιση στρατηγικών διαχείρισης και αντιμετώπισης του στρες, του άγχους και της κατάθλιψης σε εκπαιδευτικούς. Τα αποτελέσματα της μελέτης αναδεικνύουν την ανάγκη λήψης μέτρων, όσον αφορά τη μείωση του εργασιακού στρες και την αύξηση της επαγγελματικής ικανοποίησης των εκπαιδευτικών, με απώτερο σκοπό τη βελτίωση συνολικά της ποιότητας της εκπαίδευσης.

SYMMARY

The occupational stress is a key factor in efficiency in the educational process. It is a universal element that transcends the gender, age, level of education, or the hierarchical position of the teacher and touches the various dimensions of the individual.

The purpose of this research is to investigate occupational stress, depression and anxiety of primary education special education teachers, as well as levels of professional satisfaction. According to the results of this study participants have on average moderate levels of perceived stress, anxiety and depression, as well as moderate professional satisfaction. The increase in levels of perceived stress among teachers is associated with a decrease in their professional satisfaction. Increased levels of depression of special education teachers are associated with reduced professional satisfaction. Regarding stress and health status, as stress increases, according to teachers, their health is getting worse. Therefore, occupational stress, depression and anxiety can be considered as predictors of the health status of special education teachers, as high levels of occupational stress and anxiety are strongly related to low levels of self-reported health-well-being, satisfaction.

This research will be able to act as a signaling fuse for new research and for the detection of factors associated with specific illnesses as well as for the development of strategies for dealing with stress, anxiety and depression in teachers. The results of the study highlight the need for measures to reduce occupational stress and increase the professional satisfaction of teachers with the ultimate aim of improving the quality of education overall.

Εισαγωγή

Η ραγδαία τεχνολογική πρόοδος, ο υπερβολικά συγκεντρωτικός χαρακτήρας του εκπαιδευτικού συστήματος και η χωρίς τέλος αναζήτηση γνώσεων, επηρεάζουν με αρνητικό τρόπο και την ιδιοσυστασία του παραγόμενου εκπαιδευτικού έργου, αλλά και την ψυχολογική και σωματική υγεία των εκπαιδευτικών, οδηγώντας τους μέχρι και στην εξουθένωση (Brown & Ralph, 1998). Η ανάγκη, λοιπόν, για την κατάκτηση διαρκώς νέας γνώσης δημιουργεί άγχος στους εκπαιδευτικούς, αφού σ’ όλη τη διάρκεια της θητείας τους «καλούνται να κατανοήσουν, να υποδεχθούν και να εφαρμόσουν αλλεπάλληλες αλλαγές στα αναλυτικά προγράμματα, τα σχολικά βιβλία, τις εξετάσεις, τη διδακτική μεθοδολογία, τη χρήση της τεχνολογίας στη διδασκαλία, τον επαγγελματικό προσανατολισμό, την ενισχυτική διδασκαλία, τη περιβαλλοντική εκπαίδευση, την αγωγή υγείας, κ.ά.» (Αθανασούλα Ρέππα & συν. 1999: 103).

Ως εκ τούτου, διακρίνεται στον εκπαιδευτικό χώρο μεγάλο ενδιαφέρον για την επαγγελματική ικανοποίηση των εκπαιδευτικών (Γραμματικού, 2010: 6). Από τη μεριά του ο Chester Barnard (Θεοφιλίδης, 2012: 122), στη διοικητική του θεωρία έχει διακρίνει τον συσχετισμό που υπάρχει ανάμεσα στην ικανοποίηση των εργαζόμενων μιας υπηρεσίας και την επάρκειά της. Η εργασιακή ικανοποίηση, το άγχος κι η επαγγελματική εξουθένωση έχουν άμεση αλληλεξάρτηση με την αποδοτικότητα των εκπαιδευτικών, ενώ έχουν σχέση και με την καθοδήγηση αλλά και τη μεταφορά γνώσεων μέσα στο σχολικό πλαίσιο. Η επαγγελματική ικανοποίηση, σαν μεταβλητή, έχει άμεση σχέση και με τα συναισθήματα των ανθρώπων για την εργασία που κάνουν και συνδυάζεται με παράγοντες αμοιβής, παροχών κι εξέλιξης (Νικολαΐδου, 2010: 13).

Σκοπός της εν λόγω εργασίας είναι η παρουσίαση των παραγόντων εκείνων, οι οποίοι επηρεάζουν την επαγγελματική ικανοποίηση, το επαγγελματικό άγχος, καθώς και την επαγγελματική εξουθένωση των εκπαιδευτικών κι έχουν άμεση σχέση κι επίπτωση στην όλη εκπαιδευτική διαδικασία.

1.Επαγγελματική ικανοποίηση των εκπαιδευτικών

Η κεντρικότερη θέση στις θεωρίες «ιεράρχησης των αναγκών», εκφράζεται από τον Maslow (Θεοφιλίδης, 2012: 123-124), ο οποίος παρουσίασε μια θεωρία που βασίζεται σε μια ιεραρχική πυραμίδα των αναγκών και αποτελείται από τα παρακάτω πέντε επίπεδα:

Πυραμίδα του Maslow

Εφόσον οι προηγούμενες ανάγκες του ανθρώπου έχουν ικανοποιηθεί, τότε μόνο μπορεί αυτός να στραφεί στις ανάγκες αυτοπραγμάτωσής του. Πιο συγκεκριμένα, στο ίδιο το περιβάλλον της εργασίας οι πρωτογενείς αυτές ανάγκες έχουν σχέση κυρίως με οικονομικές διεκδικήσεις, με ρυθμούς απόδοσης, με ωράρια κ.ά. Κατόπιν, έπονται διεκδικήσεις προσωπικής καταξίωσης, ικανοποιητικών διαπροσωπικών σχέσεων κι αυτοπραγμάτωσης. Η θεωρία αυτή δέχθηκε κριτική, γιατί δεν υπολόγιζε όσο έπρεπε την αλληλεξάρτηση των αξιών που έχει ο άνθρωπος σε σχέση με την εργασιακή ικανοποίηση κι οπωσδήποτε δεν έδειχνε την ιεράρχηση των αξιών του που είναι, ίσως, κι το σημαντικότερο στοιχείο για τις πράξεις και τις συναισθηματικές αντιδράσεις του απέναντι στην εργασία.

Σημαντική, επίσης, θέση στις εν λόγω θεωρίες έχει κι η θεωρία υποκίνησης κι υγιεινής του Herzberg. Ο Herzberg (Θεοφιλίδης, 2012: 128), στηριζόμενος περισσότερο στις θεωρίες του Maslow, έφτασε στο συμπέρασμα ότι υπάρχουν δυο είδη παραγόντων, που έχουν σχέση με την ικανοποίηση από την εργασία. Το πρώτο είδος το ονόμασε «παράγοντες υγιεινής», ενώ το δεύτερο «κίνητρα». Οι «παράγοντες υγιεινής» είναι οι εξής : η πολιτική κι ο τρόπος διοίκησης της κάθε επιχείρησης, η εποπτεία, οι όροι δουλειάς, οι διαπροσωπικές σχέσεις και τέλος ο μισθός κι η ασφάλεια που βιώνει και αισθάνεται ο ίδιος ο άνθρωπος στην εργασία του. Στον αντίποδα, στους παράγοντες παρακίνησης ως «κίνητρα» ορίστηκαν οι επιτυχίες, η επιδοκιμασία, οι δυνατότητες ανάπτυξης και προαγωγής, και τέλος η πρόκληση που δίνει η εργασία, δηλαδή το ίδιο το αντικείμενό της. Αυτή η διαδικασία επανασχεδιασμού της δουλειάς ονομάστηκε από τον Herzberg, «εμπλουτισμός της εργασίας». Στις εν λόγω θεωρίες εντάσσεται κι η θεωρία των προσδοκιών του Vroom, η οποία δέχεται ότι η εργασιακή ικανοποίηση είναι μία παράμετρος που η σπουδαιότητά της εξαρτάται από το ταίριασμα μεταξύ του τι προσδοκάται και του τι επιτυγχάνεται.

Όσον αφορά τώρα τους εκπαιδευτικούς, σύμφωνα μ’ έρευνες που έχουν λάβει χώρα, η επαγγελματική τους ικανοποίηση έχει άμεση σχέση με τις εργασιακές συνθήκες στη σχολική μονάδα που εργάζονται, αλλά και με την ανταπόδοση κι αναγνώριση των προσπαθειών τους (Shah et al., 2012). Το ίδιο συμβαίνει και στο πώς οι ίδιοι αντιλαμβάνονται την αποτελεσματικότητά τους στη δουλειά που κάνουν (Klassen & Chiu, 2010). Οπωσδήποτε, σημαίνοντα ρόλο στην επαγγελματική ικανοποίηση των εκπαιδευτικών κατέχει κι η ύπαρξη κινήτρων μαζί με την υλοποίηση καινοτόμων εκπαιδευτικών και διδακτικών προγραμμάτων, καθώς επίσης κι η διδακτική τους εμπειρία (Briones et al., 2010), η οργάνωση της σχολικής μονάδας, οι δυνατότητες επαγγελματικής τους ανόδου και το γενικότερο κλίμα και περιβάλλον του σχολείου στο οποίο εργάζονται (Σαϊτης, 2005). Είναι ακόμη γεγονός, σύμφωνα με τον Locke (όπως αναφέρεται στο Κάντας, 2008: 118-119), ότι η επαγγελματική ικανοποίηση επηρεάζεται θετικότερα από το ίδιο το αντικείμενο της εργασίας, την ανταπόδοση της επιτυχίας και την ενδυνάμωση του εργαζόμενου με την ουσιαστική περιγραφή του ρόλου του. Κατά τους Locke & Latham (1990), η πραγμάτωση των αξιών του ανθρώπου στον εργασιακό του χώρο τον οδηγεί σε μια ευχάριστη συναισθηματική κατάσταση, η οποία είναι γνωστή ως «εργασιακή ικανοποίηση» (Κεδράκα, 2008). Αυτή η πολυδιάστατη έννοια (Κουστέλιος & Κουστελίου, 2001), θεωρείται σαν μια θέση του ανθρώπου απέναντι στη δουλειά του (Baron, 1986: 172). Πρόκειται, δηλαδή, για μια συναισθηματική κατάσταση που άλλοτε ερμηνεύεται σαν συνολική τοποθέτηση του ανθρώπου απέναντι στην εργασία κι άλλοτε σαν μια συνένωση πολλών επιμέρους αντιλήψεών του έναντι των διαφορετικών προσώπων της εργασίας (Κάντας, 1998).

Η επαγγελματική ικανοποίηση ή η επαγγελματική δυσαρέσκεια των εκπαιδευτικών ταξινομείται από τους (Skaalvik & Skaalvik, 2011), σε τρεις ομάδες:

I. στις εσωτερικές ανταμοιβές της διδασκαλίας

II. στους εξωτερικούς παράγοντες του σχολείου

III. σ’ άλλους παράγοντες που συνδέονται άμεσα με το ίδιο το σχολείο

Σε μελέτη του NCES (Perie et al., 1997), του αμερικανικού εθνικού κέντρου για την εκπαίδευση, γνωστοποιούνται τα παρακάτω:

v Η ηγεσία του σχολείου, η στήριξη που παίρνουν οι εκπαιδευτικοί απ’ αυτήν, το γενικότερο σχολικό περιβάλλον, το αυτεξούσιο κι οι εργασιακές συνθήκες των εκπαιδευτικών, επηρεάζουν άμεσα την επαγγελματική τους ικανοποίηση.

v Οι εκπαιδευτικοί της πρωτοβάθμιας εκπαίδευσης και των ιδιωτικών σχολείων, δείχνουν να είναι περισσότερο ικανοποιημένοι έναντι άλλων συναδέλφων τους.

v Οι νεώτεροι εκπαιδευτικοί των δημόσιων σχολείων, είναι κι αυτοί σε μεγαλύτερο βαθμό ικανοποιημένοι από τη δουλειά τους.

v Ο ρόλος της ηλικίας και της εργασιακής εμπειρίας των εκπαιδευτικών, δεν φαίνεται να είναι τόσο σημαντικός, όσο εκείνος των συνθηκών της δουλειάς τους.

Η εργασιακή ικανοποίηση, επομένως, κατευθύνει τον εργαζόμενο σε καλυτέρευση των εργασιακών του συνθηκών, κι επιπλέον, σε μεγαλύτερη αποδοτικότητα στη δουλειά του, σε υψηλότερες απολαβές, σε μεγαλύτερες ευθύνες κι επιβράβευση, σ’ ελάττωση του άγχους που νιώθει και σ’ εξασφάλιση περισσότερου ελεύθερου χρόνου για την προσωπική του ζωή. Σ’ αντίθετη περίπτωση, η έλλειψή της τον οδηγεί σε χαμηλή αποδοτικότητα, σε συνεχείς απουσίες από την εργασία του, σε συχνές εκούσιες αποχωρήσεις απ’ αυτή, σε κακή εικόνα και φήμη, σε δικαστικές προσφυγές, σε χαμηλή αυτοπεποίθηση και, τέλος, σε ψυχοκοινωνικά προβλήματα, διαμάχες και κακοτυχίες.

2. Επαγγελματικό άγχος των εκπαιδευτικών

Το επαγγελματικό άγχος, μπορεί να φθείρει τη σωματική και ψυχική υγεία του εργαζόμενου και φυσικά την αποδοτικότητά του (Maslach & Leiter, 2008), με λογική απόρροια τη δυσκολία αντιμετώπισης των όποιων καταστάσεων προκύψουν στο εργασιακό του περιβάλλον (Τσιάκκιρος & Πασιαρδής, 2006).

Γενικότερα, το επαγγελματικό άγχος µπορεί να εκδηλωθεί όταν η εργασία που κάνει ο άνθρωπος εμπεριέχει υπευθυνότητα όσον αφορά την προστασία, την ευηµερία ή τη συµπεριφορά των άλλων. Τα ανθρωπιστικά επαγγέλµατα κι ιδιαίτερα το επάγγελµα του εκπαιδευτικού, συναθροίζουν πολλά από τα παραπάνω στοιχεία, γι’ αυτό κι αρκετοί εκπαιδευτικοί θεωρούν τη διδασκαλία σαν κάτι υπερβολικά αγχωτικό. Οι κυριότεροι λόγοι δηµιουργίας άγχους που έχουν αναφερθεί, είναι η έλλειψη χρόνου για την επίλυση προβληµάτων που παρουσιάζονται σε καθημερινή βάση, η ανεπάρκεια κινήτρων και πειθαρχίας από πλευράς των µαθητών, η δυσκολία αρμονικής επικοινωνίας μεταξύ των διδασκόντων κι η ελλιπής υλικοτεχνική υποδοµή (Kloska & Raemasut, 1985). Οι Marshall & Barnett (1993), εξέτασαν τις αιτίες του άγχους και είδαν ότι μεγαλύτερη επιβάρυνση στην υγεία των εργαζομένων διαδραματίζει ο ίδιος ο χαρακτήρας του εργασιακού περιβάλλοντος κι όχι κάποιοι μεμονωμένοι ατομικοί παράγοντες. Το επαγγελματικό άγχος των εκπαιδευτικών μπορεί, επίσης, να συνοδεύεται από θυμό ή κατάθλιψη ή κι από άλλες παθολογικές διαταραχές που έχουν προκληθεί από τα γεγονότα εκείνα, τα οποία οι ίδιοι οι εκπαιδευτικοί τα εκλαμβάνουν ως κίνδυνο για την αυτοεκτίμησή τους και την ευδαιμονία τους (Chan et al., 2010). Η διδασκαλία σαν επάγγελμα, μαζί με τη στείρα γραφειοκρατία, τη συνεχή και ψυχοφθόρα αξιολόγηση διαδικασιών και αποτελεσμάτων, τις ανεπαρκείς αμοιβές, τις υπερβολικά μεγάλου αριθμού μαθητών σχολικές τάξεις, τις έντονα διαπροσωπικές αλληλεπιδράσεις με τους μαθητές, κηδεμόνες, συναδέλφους, προϊσταμένους, αλλά και με την, συνήθως, αρνητικά διακείμενη κοινωνία (Goswami, 2013), δημιουργεί ένα επιπρόσθετο εργασιακό άγχος.

Αυτό το άγχος των εκπαιδευτικών, μπορεί να παρουσιαστεί και να εκδηλωθεί, εν τέλει, και με συμπτώματα έλλειψης προσοχής και συγκέντρωσης, επιθετικής συμπεριφοράς ή διάθεσης απομάκρυνσης από τους άλλους, συχνής απουσίας αλλά και μειωμένης απόδοσης (Παππά, 2006). Άρα, λοιπόν, είναι δυνατό να προκαλέσει στον εργαζόμενο εκπαιδευτικό διαρκή κόπωση, μια παθογόνο, δηλαδή, κατάσταση που ονομάζεται «επαγγελματική εξουθένωση» και τελικά να τον οδηγήσει σε συναισθηματική ή και σωματική εξάντληση (Λεονταρή κ.α., 2000).

3. Επαγγελματική εξουθένωση στους εκπαιδευτικούς

Η επαγγελματική εξουθένωση, έχει κι αυτή απασχολήσει σημαντικά τα τελευταία, κυρίως, χρόνια την ερευνητική κοινότητα, καθώς πολλές έρευνες έχουν επισημάνει τις επιπτώσεις που αυτή έχει σ’ επαγγελματικό αλλά και σε κοινωνικό επίπεδο (Tsigilis et al., 2011).

Η Christine Maslach (1982), μέσα από επίπονη και διαρκή έρευνα, περιέγραψε τη σωµατική και ψυχική εξάντληση μέχρι το σημείο εκείνο που ο εργαζόμενος χάνει την αφοσίωσή του για την εργασία, σταματά να παίρνει ικανοποίηση απ’ αυτήν, ενώ ταυτόχρονα παρουσιάζει αρνητικά συναισθήματα για τον εαυτό του και τη δουλειά του. Ως κύριες αιτίες του «συνδρόμου της επαγγελματικής εξουθένωσης», σύμφωνα με τον Cherniss (1993), θεωρούνται οι υπερβολικές εργασιακές απαιτήσεις αλλά και το συνεχές άγχος, εξαιτίας του οποίου ο εργαζόμενος τελικά οδηγείται στην εξάντληση.

Σε έρευνα των Talmor et al το 2005 σε 700 δασκάλους δημοτικών σχολείων στο Ισραήλ, σε τάξεις με παιδιά ειδικών ικανοτήτων, βρέθηκε ότι οι δάσκαλοι με υψηλές προσδοκίες, ήταν αυτοί που βίωναν σε μεγαλύτερο βαθμό την επαγγελματική εξάντληση, σε σχέση μ’ αυτούς που δεν είχαν θετική τοποθέτηση απέναντι στα παιδιά. Άρα, η επαγγελματική εξουθένωση δεν είναι κάτι που υπάρχει ή δεν υπάρχει αλλά είναι μια συνεχής κι αθροιστική κατάσταση. (Βλαχόπουλος, 1999).

Πιο συγκεκριμένα, η επαγγελματική εξουθένωση εμφανίζεται σαν μια σωματική και συναισθηματική κόπωση με σοβαρές επιπτώσεις στη συμπεριφορά των εργαζομένων, ενώ, όπως προειπώθη, ιδιαιτέρως ευάλωτο στη συναισθηματική επαγγελματική εξουθένωση θεωρείται το επάγγελμα του εκπαιδευτικού (Tsigilis et al., 2011, Goswami, 2013). Τούτο μπορεί να επιφέρει απρόβλεπτα δυσάρεστες συνέπειες στη μαθησιακή διαδικασία και στην ψυχοσωματική και πνευματική υγεία του εκπαιδευτικού. Είναι αυτό που τελικά τον οδηγεί, σε μια αυτοματοποιημένα μηχανιστική εκτέλεση των καθηκόντων του, χωρίς το ανάλογο ενδιαφέρον και ενθουσιασμό (Διομήδους κ.α, 2009), ενώ εν τέλει μπορεί να τον οδηγήσει μακριά κι από το ίδιο του το επάγγελμα (Fisher, 2011).

Η μεγάλη ποσότητα της ύλης, η μη κατανόηση κι ενθάρρυνση από την ίδια τη διοίκηση, η έλλειψη επικοινωνίας με τους άλλους συναδέλφους, η μεγάλη ασυμμετρία στην αναλογία μαθητών – εκπαιδευτικών, η ελλιπής υλικοτεχνική υποδομή, η ανομοιογένεια τμημάτων και τάξεων και, τέλος, η απουσία υποστηρικτικών δομών (Παπουτσάκη, 2008·Πατσάλης και Παπουτσάκη, 2009), είναι κάποιες, ακόμη, αιτίες επαγγελματικής εξουθένωσης που αναφέρουν οι εκπαιδευτικοί. Άλλοι παράγοντες, επίσης, που οδηγούν σ’ επαγγελματική κόπωση τους εκπαιδευτικούς είναι, η μη συμμετοχή τους στη λήψη αποφάσεων, οι μη ικανοποιητικές τους απολαβές, το χαμηλό κύρος του επαγγέλματός τους, η αίσθηση της μη επίτευξης των στόχων τους, οι ανεκπλήρωτες προσδοκίες τους, η κακή διαγωγή των μαθητών τους και, τέλος, η χαλαρή ευταξία που επικρατεί στη σχολική τάξη και στη σχολική τους μονάδα, γενικότερα (Chenevey et. al., 2008, Βασιλόπουλος, 2012, Fisher, 2011).

Παρατηρείται, συνεπώς, ότι οι παραπάνω παράγοντες είναι παρόμοιοι και για την επαγγελματική εξουθένωση και για το επαγγελματικό άγχος του εκπαιδευτικού. Αποτέλεσμα αυτών είναι, ότι η όποια προσπάθεια του εκπαιδευτικού ν’ ανταπεξέλθει στο έργο του σε συναρμογή με την προσπάθειά του να ξεπεράσει το εργασιακό του άγχος, του προκαλούν τελικά την εξουθένωση.

3.1 Συμπτώματα επαγγελματικής εξουθένωσης

Για την καταγραφή της επαγγελματικής εξουθένωσης σ’ εργαζόμενους, έχουν δημιουργηθεί πολλά ερευνητικά εργαλεία όπως για παράδειγμα αυτά των Maslach Burnout Inventory (MBI), των Staff Burnout Scale, των Burnout Measure και των Maslach and Jackson.

Στη Σουηδία και στην Ολλανδία, η επαγγελματική εξουθένωση αποτελεί ιατρική διάγνωση (Schaufeli, Leiter, Maslach, 2009). Όπως επισημαίνει η Amino (2012), η έρευνα κατατάσσει τα συμπτώματα της επαγγελματικής εξουθένωσης σε:

I. Σωματικά, με συμπτώματα πονοκεφάλου, ζάλης, υπερέντασης, διαταραχών του ύπνου, χρόνιας κόπωσης, γαστρεντερικών διαταραχών, ή ακόμη και με απώλεια βάρους (Maslach & Leiter, 2008).

II. Συμπεριφορικά, τα οποία εκδηλώνονται με συμπτώματα άγχους, φόβου, ντροπής, θυμού, αισθημάτων ανικανότητας, που οδηγούν, εν τέλει, σ’ αύξηση του καπνίσματος και του αλκοόλ.

III. Νοητικά, με αισθήματα κατωτερότητας κι ανεπάρκειας, χαμηλής αυτοπεποίθησης, αρνητικών σκέψεων, και, τέλος

IV. Συναισθηματικά, τα οποία παρουσιάζονται με υπερδιέγερση, κατάθλιψη και στρες, με έλλειψη προσοχής και συγκέντρωσης, με μείωση της χαράς, του ενθουσιασμού, της αυτοεκτίμησης, της ικανοποίησης, του κινήτρου, του ενδιαφέροντος και του ζήλου (Goswami, 2013).

Όλα τα παραπάνω, μαζί με τα συμπτώματα της συνεχούς δυσανασχέτησης, της χαμηλής προσήλωσης στον στόχο, των επανειλημμένων απουσιών και της διάθεσης απομάκρυνσης από την εργασία, είναι δυνατό να οδηγήσουν τον άνθρωπο σ’ αρνητικές σκέψεις έναντι της δουλειάς του (Maslach & Leiter, 2008) ή ακόμη και σε απομάκρυνσή του από την ίδια την οικογένειά του, τους φίλους και τους συναδέλφους του (Amino, 2012).

4. Σχέση & σύνδεση μεταξύ επαγγελματικής ικανοποίησης – επαγγελματικού άγχους & επαγγελματικής εξουθένωσης

Οι έννοιες επαγγελματική εξουθένωση κι επαγγελματική ικανοποίηση έχουν διαφορετική έννοια κι η σχέση μεταξύ τους είναι πολύπλοκη. Η μειωμένη επαγγελματική ικανοποίηση μπορεί να οδηγήσει τον εργαζόμενο σ’ επαγγελματική εξουθένωση, αλλά δεν αποκλείεται και το αντίθετο, δηλαδή, η επαγγελματική εξουθένωση να τον οδηγήσει σε μειωμένη επαγγελματική ικανοποίηση (Κάντας, 1995).

Η σχέση που μπορεί να υπάρχει ανάμεσα στην επαγγελματική ικανοποίηση και στο επαγγελματικό άγχος, όπως αναφέρει ο Rothmann (2008), μπορεί να επιφέρει υψηλά επίπεδα επαγγελματικού άγχους, τα οποία σχετίζονται άμεσα με χαμηλά επίπεδα συναισθηματικής επαγγελματικής ικανοποίησης (Kitchel et al., 2012). Τη συνολική επαγγελματική ικανοποίηση και το αυξημένο επαγγελματικό άγχος των εκπαιδευτικών, όπως πιστεύει ο Goswami (2013), επηρεάζει σημαντικά κι η έλλειψη ελεύθερου χρόνου, η οποία τους αναγκάζει να φανερώσουν απρεπή συμπεριφορά προς τους μαθητές τους, ενώ η ασάφεια του ρόλου που έχουν, η κακή διαγωγή των μαθητών τους, η έλλειψη στήριξης από τη μεριά της διεύθυνσης κι ο μεγάλος όγκος της δουλειάς τους, χειροτερεύουν την επαγγελματική ικανοποίηση που νιώθουν κι εντείνουν το επαγγελματικό τους άγχος, σύμφωνα με τη Fisher (2011). Τη σημαντικότερη, όμως, επιρροή στον βαθμό επαγγελματικής ικανοποίησης των εκπαιδευτικών, σύμφωνα με τους Klassen & Chiu (2010), φαίνεται να έχει το επαγγελματικό στρες, το οποίο οφείλεται στις κακές συνθήκες δουλειάς κι είναι δυνατόν από μόνο του να εξαφανίσει την επαγγελματική ικανοποίηση που προέρχεται από τη χαρά που προσφέρει η ίδια η διδασκαλία.

Οι Briones et al. (2010) αναφέρουν, ακόμη, ότι κι εξαιτίας του μεταναστευτικού κύματος και της πολιτισμικής ετερότητας που παρατηρείται στις σχολικές τάξεις, των τελευταίων, κυρίως, δεκαετιών επηρεάζεται αρνητικά η επαγγελματική ικανοποίηση των εκπαιδευτικών. Επίσης κι η αύξηση της ηλικίας τους επηρεάζει αρνητικά την ικανοποίηση που νιώθουν (Klassen & Chiu, 2010), όταν μάλιστα βρίσκονται διαρκώς κάτω από συνεχές επαγγελματικό άγχος για μεγάλα χρονικά διαστήματα (Kitchel et al., 2012). Άλλες έρευνες που έχουν λάβει χώρα, παρουσιάζουν την επαγγελματική εξουθένωση των εκπαιδευτικών των ευρωπαϊκών χωρών να υφίσταται μεν, αλλά σε μικρότερο βαθμό απ’ αυτήν των εκπαιδευτικών της Βορείου Αμερικής και του Καναδά, ενώ, όσον αφορά τους Έλληνες εκπαιδευτικούς φαίνεται να βιώνουν την επαγγελματική εξάντληση σε μικρότερο βαθμό από τους ευρωπαίους συναδέλφους τους (Tsigilis et al., 2011, Βασιλόπουλος, 2012). Στην Ελλάδα, έρευνες έχουν διαπιστώσει πως υπάρχει αρκετή επαγγελματική ικανοποίηση σε κάποιους εκπαιδευτικούς, ενώ κάποιες άλλες έχουν δείξει μικρότερη, όπως αναφέρουν οι Πατσάλης και Παπουτσάκη (2010), ενώ έρευνα των Tsigilis et. al. (2006) σε νηπιαγωγούς στην Ελλάδα, έδειξε ότι όσοι εργάζονταν στον δημόσιο τομέα ένιωθαν μεγαλύτερη επαγγελματική ικανοποίηση από τους συναδέλφους τους στον ιδιωτικό τομέα. Άλλα ερευνητικά δεδομένα φανερώνουν ότι οι Έλληνες εκπαιδευτικοί της δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης νιώθουν την εξουθένωση σε πιο μεγάλο βαθμό από τους συναδέλφους τους της πρωτοβάθμιας (Βασιλόπουλος, 2012), ενώ άλλες έρευνες έχουν συγκρίνει το άγχος και την επαγγελματική εξουθένωση των εκπαιδευτικών μ’ αυτήν άλλων επαγγελμάτων. Οι Cox, Mackay, Cox Watts & Brockley (1978), γνωστοποιούν ότι ένα ποσοστό γύρω στο 78% των εκπαιδευτικών, πιστεύει ότι η εργασία του είναι η μόνη αγχογόνος αιτία στη ζωή του και ο Pratt (1976), αναφέρει ότι οι εκπαιδευτικοί υποφέρουν κατά 60% από νευρωσικό άγχος, ενώ στα άλλα επαγγέλματα το ποσοστό είναι μόνο 51%.

Σύμφωνα, επιπλέον, μ’ άλλες έρευνες που αναφέρονται στις απόψεις των γονέων, των μαθητών και των ίδιων των εκπαιδευτικών, o δάσκαλος για να είναι σε θέση να παίζει το ρόλο του «ιδεώδους» εκπαιδευτικού και να θεωρείται αποτελεσματικός, οφείλει να διαθέτει τόσα και τέτοιου είδους χαρακτηριστικά γνωρίσματα, ώστε εν τέλει να γεμίζει τον εαυτό του με μεγαλύτερο, ακόμη, στρες, και να κάνει το επάγγελμά του να μοιάζει περισσότερο πλέον με λειτούργημα, καθώς φαίνεται αυτό να βρίσκεται κάτω από έναν συνεχή και βασανιστικό κοινωνικό έλεγχο (Giavrimis, Papanis, Klonari, Kitrinou, 2007). Εντούτοις, διακρίνουν ότι το πλήθος των προβλημάτων ψυχικής ή σωματικής υγείας των εκπαιδευτικών δεν είναι το αναμενόμενο, γεγονός που αποδίδεται στην ύπαρξη μεγάλων περιόδων διακοπών και στην όποια συναδελφική αλληλεγγύη μπορεί να υπάρχει και να λειτουργεί σωτήρια γι’ αυτούς.

Συμπεράσματα & προτάσεις αντιμετώπισης

Το επαγγελματικό άγχος κι η επαγγελματική εξουθένωση του εκπαιδευτικού μπορεί να έχει σοβαρές συνέπειες στον ίδιο, στο σχολείο και στους μαθητές του, δηλαδή σ’ εκείνους που μετέχουν ενεργά στην όλη εκπαιδευτική διαδικασία. Η ποιότητα κι ο τρόπος λειτουργίας της εκπαίδευσης γενικότερα, συνδέονται άμεσα με την εργασιακή ικανοποίηση των εργαζομένων σ’ αυτήν (Χατζηδημητριάδου, 2011).

Οι διαπροσωπικές σχέσεις και το εργασιακό κλίμα που επικρατεί στους εκπαιδευτικούς οργανισμούς, επηρεάζουν σε σημαντικό βαθμό τους εκπαιδευτικούς με αποτέλεσμα να υπάρχουν συγκρούσεις, κακές σχέσεις και υπερβολικό στρες. Αν, λοιπόν, οι εκπαιδευτικοί είναι ικανοποιημένοι από την εργασία τους μπορούν κι οι ίδιοι να βοηθήσουν ουσιαστικά στην καλυτέρευση του κάθε εκπαιδευτικού οργανισμού και, κυρίως, στη διδασκαλία και τη γνώση των μαθητών τους (Ζωγόπουλος, 2012). Συνεπώς, οι εκπαιδευτικοί έχουν κι οι ίδιοι την ανάγκη να αισθάνονται επιτυχημένοι και ικανοποιημένοι με τον εαυτό τους και τις ικανότητές τους, για να είναι σε θέση με τη σειρά τους να ενθαρρύνουν τους μαθητές τους να μπορέσουν να αισθανθούν το ίδιο κι εκείνοι (Goswami, 2013).

Από τα παραπάνω γίνεται σαφές, ότι η στήριξη που δέχονται οι εργαζόμενοι στον εργασιακό τους χώρο και το θετικό εργασιακό περιβάλλον, ελαττώνουν τα συμπτώματα του εργασιακού άγχους και της επαγγελματικής εξουθένωσης. Επομένως, κρίνεται απαραίτητο σε επίπεδο οργάνωσης και διοίκησης της εκπαίδευσης να σχεδιαστούν άμεσα καίριες παρεμβάσεις, οι οποίες να στοχεύουν στην κοινωνική στήριξη (Παπαδάτου & Αναγνωστόπουλος, 1995). Για τον λόγο αυτό πολλές μελέτες έχουν προσπαθήσει ν’ προτείνουν κάποιες στρατηγικές αλλαγής, οι οποίες θα μπορούσαν να απομακρύνουν το επαγγελματικό άγχος και την επακόλουθη επαγγελματική εξουθένωση (Maslach & Leiter, 2008).

Ένας τρόπος αντιμετώπισης του επαγγελματικού άγχους για τους εκπαιδευτικούς θα μπορούσε να είναι η επίλυση των προβλημάτων που παρουσιάζονται με τη στήριξη των συναδέλφων τους, τη συνεργασία με τους γονείς των μαθητών τους ή και την αλλαγή της διδακτικής τους στρατηγικής (Skaalvik & Skaalvik, 2011), παράγοντες που αυξάνουν την επαγγελματική ικανοποίηση και μειώνουν την επαγγελματική εξουθένωση. Ένας άλλος τρόπος αντιμετώπισης, φαίνεται να είναι η δεξιότητα ρύθμισης κι ελέγχου των συναισθημάτων τους (Brackett et al., 2010). Μ’ αυτόν τον τρόπο δίνεται στους εκπαιδευτικούς η δυνατότητα αντιμετώπισης του υπερβολικού βαθμού συναισθηματικών απαιτήσεων της δουλειάς τους, οι οποίες τους πολλαπλασιάζουν τη συναισθηματική κόπωση και τους μειώνουν τα συναισθήματα προσωπικής τους επιτυχίας και επαγγελματικής τους ικανοποίησης.

Κλείνοντας την εν λόγω εργασία προκύπτει εύλογα το συμπέρασμα, ότι είναι επείγουσα ανάγκη να δημιουργηθεί μια οργανωμένη συμβουλευτική υπηρεσία από εξειδικευμένο προσωπικό, η οποία θα έχει σαν στόχο και σκοπό την παροχή στήριξης σ’ όλα τα μέλη του εκπαιδευτικού οργανισμού και την ανάπτυξη ομαλών προσωπικών σχέσεων μεταξύ τους. Αυτό, θα συνέβαλε αποφασιστικά στην καταπράυνση των οποιονδήποτε συμπτωμάτων δημιουργούνταν εξαιτίας του εργασιακού άγχους και της επαγγελματικής εξουθένωσης (Αθανασούλα-Ρέππα & συν., 1999: 173) και θα τους οδηγούσε στη ζητούμενη επαγγελματική ικανοποίηση.

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

ΞΕΝΟΓΛΩΣΣΗ

Amimo, C. A. (2012). Are you experiencing teacher burnout? A synthesis of research reveals conventional prevention and spiritual healing. Education Research Journal, Vol. 2, No. 11, σσ. 338-344.

Baron, A., (1986). Behavior in organizations. Newton, MA: Allyn and Bacon

Briones, E., Tabernero, C., Arenas, A. (2010). Job Satisfaction of Secondary School Teachers: Effect of Demographic and Psycho-Social Factors. Revista de Psicología del Trabajo y de las Organizaciones, Vol. 26, No. 2, σσ. 115-222.

Brown, M., & Ralph, S. (1998). The identification of stress in teachers. In Dunham, J. & Varma, V. (Eds.), Stress in teachers: Past, present, future. U.K.: Whurr Publishers

Chan, A. H. S., Chen, K., Chong, E. Y. L. (2010). Work Stress of Teachers from Primary and Secondary Schools in Hong Kong. Proceedings of the International MultiConference of Engineers and Computer Scientists, Vol. III, IMECS 2010, March 17-19, Hong Kong.

Chenevey, J. L., Ewing, J. C., Whittington, M. S. (2008). Teacher Burnout and Job Satisfaction among Agricultural Education Teachers. Journal of Agricultural Education, Vol. 49, No. 3, σσ. 12-22.

Cox T., Mackay C.J., Cox S., Watts C. & Brockley T., (1978). Stress and well being in school teachers. Paper presented to the Ergonomics Society Conference «Psychological response to occupational stress», University of Nottingham, September.

Giavrimis P., Papanis E., Klonari A., Kitrinou E., (2007). Greek teacher’s perceptions about «good» and «bad» students, Development of an attribution questionnaire for teachers in the North Aegean region. Paper presented to 32nd Annual Atee Conference.

Fisher, M. H. (2011). Factors Influencing Stress, Burnout, and Retention of Secondary Teachers. Current Issues in Education, Vol. 14, No. 1. Ανακτήθηκε στις 13/2/2014 από τον διαδικτυακό τόπο: http://cie.asu.edu/

Goswami, M. (2013). A Study of Burnout of Secondary School Teachers in Relation to their Job Satisfaction. IOSR Journal Of Humanities And Social Science (IOSR-JHSS), Vol. 10, Issue 1 (Mar. - Apr. 2013), σσ. 18-26.

Kitchel, T., Smith, A. R., Henry, A. L., Robinson, J. S., Lawver, R. G, Park, T. D., Schell, A. (2012).Teacher Job Satisfaction and Burnout Viewed through Social Comparisons. Journal of Agricultural Education, Vol. 53, No. 1, σσ. 31-44.

Klassen, R. M, Chiu, M. M. (2010). Effects on Teachers’ Self-Efficacy and Job Satisfaction: Teacher Gender, Years of Experience, and Job Stress. Journal of Educational Psychology, Vol. 102, No. 3, σσ. 741–756.

Maslach, C., Leiter, M. P. (2008). Early Predictors of Job Burnout and Engagement. Journal of Applied Psychology, Vol. 93, No. 3, σσ. 498–512.

Perie, M, Baker, D. P, Whitener, S. (1997). Job Satisfaction Among America’s Teachers: Effects of Workplace Conditions, Background Characteristics, and Teacher

Pratt J.W., (1976). Perceived stress among teachers: An examination of some individual and environmental factors and their relationship to reported stress, Unpublished MA thesis, University of Sheffield.

Rothmann, S. (2008). Job satisfaction, occupational stress, burnout and work engagement as components of work-related wellbeing. SA Journal of Industrial Psychology, Vol. 34, No. 3, σσ. 11-16.

Saiti, A. (2007) ‘Main factors of job satisfaction among primary school educators: factor analysis of the Greek reality’. Management in Education, 21(2), 23-27.

Schaufeli, W. B., Leiter, M. P., Maslach, C. (2009). Burnout: 35 years of research and practice. Career Development International, Vol. 14 No. 3, σσ. 204-220.

Shah, M. J., Rehman, M. U., Akhtar, G., Zafar, H., Riaz, A. (2012). Job Satisfaction and Motivation of Teachers of Public Educational Institutions. International Journal of Business and Social Science, Vol. 3 No. 8 [Special Issue - April 2012], σσ. 271-281.

Skaalvik, E. M., Skaalvik, S. (2011). Teacher job satisfaction and motivation to leave the teaching profession: Relations with school context, feeling of belonging, and emotional exhaustion. Teaching and Teacher Education, Vol. 27, σσ. 1029-1038.

Tsigilis, N., Zachopoulou, E., Grammatikopoulos, V. (2006). Job satisfaction and burnout among Greek early educators: A comparison between public and private sector employees. Educational Research and Review, Vol. 1, No. 8, σσ. 256-261.

Tsigilis, N., Zournatzi, E., Koustelios, A. (2011). Burnout among physical education teachers in primary and secondary schools. International Journal of Humanities and Social Science, Vol. 1 No. 7 [Special Issue –June 2011] 53-58.

ΕΛΛΗΝΙΚΗ

Αθανασούλα-Ρέππα, Α., Ανθοπούλου, Σ.-Σ., Κατσουλάκης, Σ. & Μαυρογιώργος, Γ. (1999). Διοίκηση Ανθρώπινου Δυναμικού. Πάτρα: Ελληνικό Ανοικτό Πανεπιστήμιο.

Βασιλόπουλος, Σ. Φ. (2012). Η Επαγγελματική Εξουθένωση και η σχέση της με το Κοινωνικό Άγχος στους Εκπαιδευτικούς της Πρωτοβάθμιας Εκπαίδευσης. Hellenic Journal of Psychology, Vol. 9, σσ. 18-44 .

Βλαχόπουλος, Λ. (1999) ‘Εργασιακή κόπωση εκπαιδευτικών’. Το σχολείο και το σπίτι,1,42-46.

Γραμματικού, Καλ. (2010). Επαγγελματική ικανοποίηση εκπαιδευτικών Πρωτοβάθμιας Εκπαίδευσης ως προς τις συνθήκες εργασίας. (Διπλωματική Εργασία) Αθήνα.

Διομήδους, Μ., Ζήκος, Δ., Λιάσκος, Ι., Ρουμελιώτου, Ι., Φωκά, Α., Πιστόλης, Ι. (2009). Σύνδρομο Χρόνιας Κόπωσης και Επαγγελματικής Εξουθένωσης στους Επαγγελματίες Υγείας. Νοσηλευτική, Τόμος 48, τεύχος 2, σσ. 190–199.

Ζωγόπουλος, Ευστ. (2012). «Σχολική Μονάδα και Διοίκηση Ολικής Ποιότητας». Τα Εκπαιδευτικά, τεύχος 101-102, σσ. 37-51.

Θεοφιλίδης, Χρ. (2012). Σχολική Ηγεσία και Διοίκηση: Από τη Γραφειοκρατία στη Μετασχηματιστική Ηγεσία. Αθήνα: Εκδόσεις Γρηγόρη.

Κάντας, Α. (1995). Οργανωτική-βιομηχανική ψυχολογία. Διεργασίες ομάδας, σύγκρουση, ανάπτυξη και αλλαγή, κουλτούρα, επαγγελματικό άγχος. Αθήνα: Ελληνικά Γράμματα.

Κάντας, Α., (1998). Οργανωτική - Βιομηχανική ψυχολογία. Κίνητρα -Επαγγελματική ικανοποίηση - Ηγεσία (3^η έκδοση). Αθήνα: Ελληνικά γράμματα.

Κάντας, Α. (1999). Επαγγελματικό άγχος και επαγγελματική εξουθένωση στους δημοσίους υπαλλήλους. Στο Σ. Παπαστάμου, Σ. Κανελλάκη, Α. Μαντόγλου, Σ. Κάντας, Α. (2001). Οι παράγοντες άγχους και η επαγγελματική εξουθένωση στους εκπαιδευτικούς. Στο Ε. Βασιλάκη, Σ. Τριλίβα & Η. Μπεζεβέγκης (Επιμ.), Το στρες.

Κάντας, Α. (2008). Οργανωτική - Βιομηχανική Ψυχολογία (Πρώτος Τόμος). Αθήνα: Ελληνικά Γράμματα.

Κεδράκα, Κ., (2008). Η επαγγελματική ανάπτυξη των εκπαιδευτών ενηλίκων. Πρακτικά εισηγήσεων του 3^ου Διεθνούς συνεδρίου της Επιστημονικής Ένωσης Εκπαίδευσης Ενηλίκων.

Κουστέλιος, Α., (1996). Η επίδραση της οργανωσιακής κουλτούρας στην ικανοποίηση από την εργασία. Ψυχολογία, 3 (3), 60-70.

Κουστέλιος, Α. & Κουστέλιου, Ι., (2001). Επαγγελματική ικανοποίηση και επαγγελματική εξουθένωση στην εκπαίδευση. Ψυχολογία, 8 (1),  30-39.

Νικολαΐδου, Ασπ. (2010). Παράγοντες ικανοποίησης των εργαζομένων στις επιχειρήσεις τροφίμων και γεωργίας. (Μεταπτυχιακή Ερευνητική Εργασία) Αθήνα.

Λεονταρή, Α. Κυρίδης, Α., Γιαλαμάς, Β. (2000). «Το επαγγελματικό άγχος των εκπαιδευτικών της πρωτοβάθμιας εκπαίδευσης». Παιδαγωγική Επιθεώρηση, Νο. 30, σσ.139-161.

Παππά, Β. (2006). Το στρες των εκπαιδευτικών και οι παράγοντες που συμβάλλουν στην επαγγελματική εξουθένωση. Παιδαγωγική Επιθεώρηση, 11, 135-142. Παπαδάτου, Δ. & Αναγνωστόπουλος, Φ. (1995). Η Ψυχολογία στο χώρο της Υγείας. Αθήνα: Ελληνικά Γράμματα.

Παππά, Β. Σ. (2006). Το στρες των εκπαιδευτικών και οι παράγοντες που συμβάλλουν στην επαγγελματική εξουθένωση. Επιθεώρηση Εκπαιδευτικών Θεμάτων, Νο. 11, σσ. 135-142.Πατσάλης, Χ., Παπουτσάκη, Κ. (2010). Η επαγγελματική εξουθένωση εκπαιδευτικών της πρωτοβάθμιας εκπαίδευσης. Επιστημονικό Βήμα, τ. 14, σσ. 249-261.

Σαΐτης, Χ., (2005). Οργάνωση και Διοίκηση της Εκπαίδευσης. (4^η εκδ.) Αθήνα: Ιδίου.

Τσιάκκιρος, Α., Πασιαρδής, Π. (2006). «Το Άγχος των Διευθυντών Πρωτοβάθμιας και Δευτεροβάθμιας Εκπαίδευσης: Αποτελέσματα τεσσάρων Περιπτωσιακών Μελετών». Λευκωσία: Πρακτικά 9ου Συνεδρίου Παιδαγωγικής Εταιρείας Κύπρου, σσ. 541-552.

Χατζηδημητριάδου, Χ. (2011). Ποιότητα στην Εκπαίδευση και ικανοποίηση των εκπαιδευτικών από την εργασία τους. (Διπλωματική Εργασία) Θεσσαλονίκη.

© Copyright-VIPAPHARM. All rights reserved