|
Σύντομη
βιογραφία της συγγραφέως |
Κριτικές του άρθρου |
ISSN : 2241-4665
Ημερομηνία έκδοσης: Αθήνα 24 Ιανουαρίου 2019
«Η αγωγή του πολίτη στο Ελληνικό εκπαιδευτικό σύστημα»
Δημακοπούλου Φωτεινή
Διευθύντρια Σχολικής Μονάδας, Νομικός Μ.Εd
‘Political education in the Greek educational system’
Dimakopoulou Foteini
Head Teacher, Bachelor of Law (LLB) - M.Ed.
Περίληψη
Στην παρούσα εργασία επιχειρείται μια ιστορική αναδρομή, με στόχο
την ενημέρωση του αναγνώστη γύρω από την πορεία του μαθήματος της Πολιτικής
Αγωγής και τις κυριότερες κατευθύνσεις του, μέχρι να πάρει τη μορφή που
γνωρίζουμε σήμερα. Η εξέλιξη της πολιτικής διαπαιδαγώγησης στο ελληνικό
εκπαιδευτικό σύστημα εξετάζεται από το 1827 μέχρι σήμερα, δηλαδή από την ίδρυση
του ελληνικού κράτους και αναδεικνύεται η επιρροή των πολιτικών συνθηκών στη σκοποθεσία του μαθήματος.
Αbstract
This
essay is a chronology of the school subject ‘Civic Education’. Its aim is to
inform the reader of its history and the main phases it went through before it
took the form as we know it today. The development of the political education
within the Greek educational system has been examined since 1827 when the Greek
state was established. Last but not least, it comes up that the political
conditions that prevailed in
Εισαγωγή.
Το
θέμα της πολιτικής αγωγής τέθηκε στους νεώτερους
χρόνους κατά την περίοδο του νεοελληνικού διαφωτισμού, όταν αναγνωρίστηκε στην
Ελλάδα η κοινωνική και πολιτική διάσταση της αγωγής και γενικά ο ρόλος της
εκπαίδευσης στην πρόοδο και τον εκδημοκρατισμό της κοινωνίας. Η εξέλιξη αυτή
ήταν αποτέλεσμα της επίδρασης του ευρωπαϊκού διαφωτισμού και των ιστορικών διαδικασιών
κατά την περίοδο της τουρκοκρατίας που συντελέστηκαν στον ελληνικό χώρο. Την
εποχή του ελληνικού διαφωτισμού η ελληνική παιδεία παίρνει πολιτικό περιεχόμενο,
και η πολιτική αγωγή αποτελεί τον πυρήνα της. Από το Ρήγα Φεραίο και τον
Αδαμάντιο Κοραή προτείνονται σχέδια πολιτικής αγωγής, τα οποία ήταν για την
εποχή εκείνη ριζοσπαστικά (Χριστιάς, 1983){1}
Ως
τη δεκαετία του 1930, όπως σημειώνει ο Δημαράς (2003)(2) τη καθυστερημένη
επίσημη ρητορική, το ενδιαφέρον για την αγωγή του πολίτη απουσιάζει πλήρως από
το ελληνικό σχολείο. Ωστόσο, έξω από το πλαίσιο των κρατικών ρυθμίσεων, το θέμα
παίρνει τη θέση του ως μέρος της γενικής δυσφορίας για την εξέλιξη των
κοινωνικών χαρακτηριστικών του νέου κράτους. Ταυτόχρονα, όμως, λαμβάνει και
νέες διαστάσεις, που θα οδηγήσουν σε συγχύσεις εννοιών: η πολιτική αγωγή
ταυτίζεται, ειδικότερα μετά την «εθνική ταπείνωση» του 1897, με την εθνική
αγωγή.
Ο Χέλμης (1995){3} διακρίνει τρεις περιόδους στην
εξέλιξη του μαθήματος της Πολιτικής Αγωγής. Η πρώτη περίοδος εκτείνεται από την
ίδρυση του Ελληνικού Κράτους (1827) μέχρι και τη δεκαετία του 1880 (σύνταξη του
πρώτου αναλυτικού προγράμματος και εμφάνιση στοιχείων πολιτικής αγωγής σε
σχολικά εγχειρίδια). Την περίοδο αυτή ονομάζει «ο λανθάνων χαρακτήρας της
πολιτικής αγωγής». Η δεύτερη περίοδος αρχίζει από τη δεκαετία του 1880 και
φτάνει μέχρι το 1957 (σύνταξη του πρώτου αναλυτικού προγράμματος της κοινωνικής
και πολιτικής αγωγής). Την περίοδο αυτή ονομάζει «εποχή των ζυμώσεων».
Τέλος, η τρίτη περίοδος εκτείνεται από το 1957 έως το 1977. Την περίοδο αυτή
ονομάζει «περίοδο των αναλυτικών προγραμμάτων της πολιτικής αγωγής» .
1. Η εξέλιξη της πολιτικής αγωγής στο ελληνικό
εκπαιδευτικό σύστημα από το 1827-2018.
1.1 .Η εξέλιξη της πολιτικής αγωγής κατά την
περίοδο 1827-1880.
Κατά
την πρώτη περίοδο, μέχρι το 1880, δε γίνεται λόγος για την πολιτική αγωγή στο
ελληνικό σχολείο. Το πνεύμα του διαφωτισμού υποχωρεί και το πολιτικό σύστημα
της χώρας μετασχηματίζεται σε ένα σύστημα πολιτικής πελατείας και ρουσφετιού,
που θα καθορίζει στο εξής τη συμπεριφορά του Έλληνα πολίτη. Η παιδεία
προσανατολίζεται αποκλειστικά στα κλασσικά πρότυπα, και η έννοια της αγωγής αποπολιτικοποιείται και ηθικοποιείται (Χριστιάς,
1983){1}.
Από
τα πρώτα χρόνια της Επανάστασης του 1821, βασικό μέλημα των υπόδουλων Ελλήνων
ήταν οι ραγιάδες να γίνουν πολίτες. Η ανάγκη για πολιτική εκπαίδευση εκφράζεται
στην προκήρυξη της Πελοποννησιακής Γερουσίας, η οποία αναφέρει ότι τα παιδιά
πρέπει να πηγαίνουν στα σχολεία για να γίνονται ευσεβείς και ενάρετοι πολίτες.
Με την άφιξη του Καποδίστρια στην Ελλάδα (1828) γίνεται προσπάθεια «επανόρθωσης
της Ελλάδας». Το 1829 η Εθνική Συνέλευση με ψήφισμά της, μετά από διάγγελμα
του Καποδίστρια, διακήρυξε ότι ένα από βασικότερα χρέη της κυβέρνησης ήταν η «δια
της ιεράς θρησκείας και της ορθής Παιδείας ηθικήν των
πολιτών διαμόρφωσιν». Μετά τη δολοφονία του
Καποδίστρια, η Αντιβασιλεία το 1834, σπεύδει να εκδώσει νόμο για τα δημοτικά
σχολεία, ο οποίος δεν έκανε καμιά αναφορά στην πολιτική αγωγή των μαθητών.
Έμμεση αναφορά στην πολιτική αγωγή περιείχε μόνο η εγκύκλιος του Υπουργείου
προς τους νομάρχες, το 1878, η οποία αναφέρει ότι ένας από τους ψηλούς σκοπούς
της πολιτείας είναι η ηθική και η πολιτική διαπαιδαγώγηση των μαθητών
(Ζεύλας,1999{4}·Καρακατσάνη, 2004{5}·Χέλμης,
1995 ) {3}.
Συμπερασματικά,
από την ίδρυση του νεοελληνικού κράτους και μέχρι τις αρχές του 20ού αιώνα, δε γίνεται λόγος για
πολιτική αγωγή στο ελληνικό σχολείο, ούτε η ίδια αποτελεί αντικείμενο της
παιδαγωγικής θεωρίας (Χριστιάς, 1983){1}.
1.2.Η εξέλιξη της πολιτικής αγωγής κατά την
περίοδο 1880-1957.
Κατά
τη δεύτερη περίοδο, από τη δεκαετία του 1880 μέχρι το 1957, αρχίζει να τίθεται
το ζήτημα της πολιτικής αγωγής ως ανεξάρτητου μαθήματος, ειδικότερα μετά το1899,
ακριβώς στη περίοδο που ο Σβορώνος τοποθετεί τη νίκη
της αστικής τάξης. Τα νομοσχέδια του 1899 προσπάθησαν να δώσουν στην εκπαίδευση
πρακτικές κατευθύνσεις, σύμφωνα με τις επιστημονικές αρχές. Η πρώτη συζήτηση
για το μάθημα της πολιτικής αγωγής στηρίχθηκε στην ανάγκη για την εδραίωση της
αστικής κοινωνίας και στα παραδείγματα των χωρών της Δυτικής Ευρώπης που ήδη είχαν εφαρμόσει
αντίστοιχες πρακτικές (Κοντογιαννοπούλου-Πολυδωρίδη,
1995){6}. Το 1899 σηματοδοτεί τη πρώτη αποτυχημένη προσπάθεια
εισαγωγής της πολιτικής αγωγής ως αυτόνομο μάθημα στο ελληνικό σχολείο (Ζεύλας, 1999){4}.
Το
πρόβλημα της πολιτικής αγωγής επανήλθε στο προσκήνιο στις αρχές του 20ού αιώνα,
περισσότερο από πολιτικό και λιγότερο από παιδαγωγικό ενδιαφέρον. Από την πρώτη
δεκαετία του 20ού αιώνα δε γίνεται πια λόγος για πολιτική αγωγή, αλλά για «αγωγή
του πολίτου» (Χριστιάς, 1983){1}.
Το
1904 οργανώνεται το Α΄ Ελληνικό Εκπαιδευτικό Συνέδριο. Το τμήμα της Στοιχειώδους
Εκπαίδευσης του Συνεδρίου υιοθέτησε την πρόταση, που έγινε δεκτή από τους
συνέδρους, για εισαγωγή διδασκαλίας μαθήματος, που θα αναφέρεται στα δικαιώματα
και τα καθήκοντα του Έλληνα πολίτη, καθώς και στην εθνική κατήχηση. Το μάθημα,
τελικά, δεν αποτέλεσε μέρος του σχολικού προγράμματος και, μάλιστα, τα
εκπαιδευτικά νομοσχέδια του 1913, τα οποία κι αυτά δεν ψηφίστηκαν, έκριναν ότι η
διδασκαλία των δικαιωμάτων και καθηκόντων του Έλληνα πολίτη εξασφαλίζονταν από
το μάθημα της Ιστορίας και της Ανάγνωσης (Ζεύλας,
1999 {4} ·Χέλμης, 1995){3}. Οι προσπάθειες για την εισαγωγή της πολιτικής
αγωγής στην εκπαίδευση σημαδεύτηκαν διαχρονικά από τη σύγκρουση δύο
διαφορετικών απόψεων: αυτών που υποστήριζαν την εισαγωγή ξεχωριστού μαθήματος,
που να προσφέρει τις απαραίτητες γνώσεις γύρω από την έννοια του πολίτη, με
σκοπό την καλύτερη λειτουργία του κοινοβουλευτικού συστήματος της χώρας, και
αυτών που είχαν αντιρρήσεις για την εισαγωγή του, φοβούμενοι αρνητικές
συνέπειες στην ηθική μόρφωση των μαθητών και ροπή προς τον «ηθικό υλισμό»
(Γκίνη,1996{7}·Καρακατσάνη, 1998{5}·Χριστιάς,1983){1}.
Η
σύγκρουση των δύο απόψεων επηρέασε για πολλές δεκαετίες τις εξελίξεις γύρω από
το ζήτημα της Πολιτικής Αγωγής, με αποτέλεσμα την καθυστέρηση της εισαγωγής του
μαθήματος. Η Πολιτική Αγωγή εισήχθη τελικά για πρώτη φορά στην έκτη τάξη του
εξατάξιου γυμνασίου με το αναλυτικό πρόγραμμα του 1931 που εκδόθηκε επί υπουργείας Γεωργίου Παπανδρέου. Ο Ζεύλας
(1999){4} αναφέρει ότι το 1929 ψηφίζονται στη Βουλή μια σειρά νόμων,
που αποτελούν την πρώτη ολοκληρωμένη μεταρρύθμιση στη νεοελληνική εκπαίδευση.
Με νόμο, το 1929, ορίζεται μεταξύ των άλλων και η διάπλαση χρηστών πολιτών. Ο
νόμος 4397/16-20 Αυγούστου 1929 (Φ.Ε.Κ. 309) είναι ο πρώτος που κάνει αναφορά
στην πολιτική αγωγή για τη στοιχειώδη εκπαίδευση, όμως δε προβλέπει την
εισαγωγή του μαθήματος στο δημοτικό σχολείο. Με αυτό το νόμο, ο οποίος
υλοποιείται με το Π.Δ. της 18-11-1931, ΦΕΚ 12/13-1-1932 τ. Α΄., εισάγεται
επίσημα στη δευτεροβάθμια εκπαίδευση το μάθημα της Πολιτικής Αγωγής. Ήταν το
επιστέγασμα μιας σειράς συζητήσεων που είχαν ξεκινήσει ήδη από το 1923 με
αντικείμενο την εισαγωγή σχετικού μαθήματος στο σχολικό πρόγραμμα και με
πρωτεργάτες τους φορείς της εκπαιδευτικής μεταρρύθμισης του 1929, τον Αλέξανδρο
Δελμούζο και τον Ευάγγελο Κακούρο. Και οι δύο ήταν
επηρεασμένοι από το έργο του γερμανού παιδαγωγού G. Kerchensteiner , του οποίου η παιδαγωγική δράση είχε
επικεντρωθεί στο σχολείο εργασίας και στην πολιτική αγωγή (Γκίνη, 1996){7).
Η
διδασκαλία του μαθήματος εντάσσονταν σε εκείνο της Ιστορίας και προβλέπονταν
συνολικά τέσσερις ώρες διδασκαλία την εβδομάδα. Δηλαδή, μία ώρα για το μάθημα
της Πολιτικής Αγωγής, και τρείς ώρες διατίθονταν για
το μάθημα της Ιστορίας .Περιοριζόταν μόνο στην ΣΤ ΄τάξη του Γυμνασίου και το
περιεχόμενό του αφορούσε στην παροχή ορισμένων μόνο στοιχείων για την οργάνωση
της πολιτείας (Ζεύλας, 1999{4}·Χέλμης, 1995){3}. Η Ρουσοπούλου (όπ. αναφ. στο Χέλμης, 1995{3})
αναφέρουν πως το μάθημα ελάχιστα διδάχθηκε κατά τη δικτατορία της 4ης
Αυγούστου και μετά το τέλος του εμφυλίου. Αξίζει να σημειωθεί, ότι η διδασκαλία
του μαθήματος καταργείται για τα Γυμνάσια Θηλέων με το Β.Δ/γμα
16/25-1-1937, αφού το δικτατορικό καθεστώς έκρινε πως το μάθημα της πολιτικής
αγωγής, δεν είχε σχέση «με τα γυναικεία διαφέροντα και την γυναικείαν φύσιν» (Νούτσος,
1979){8}.
Ο Ζεύλας (1999){4} ωστόσο τονίζει ,ότι η επίσημη
εισαγωγή του μαθήματος αποτέλεσε καινοτομία και υλοποίησε τις σύγχρονες τότε
αστικές αντιλήψεις περί «Πολιτειολογίας.. Το μάθημα θα διδαχθεί σε
μεγάλο αριθμό σχολείων μέχρι το 1936, με ανεπίσημο σχολικό εγχειρίδιο, από το
1934, το Τι πρέπει να γνωρίζει ο πολίτης, της Α. Ρουσοπούλου. Ο Χέλμης αναφέρει ότι με Π.Δ, το 1934 (ΦΕΚ 321/25-9-1934 Α), «Περί
του Αναλυτικού και Ωρολογίου προγράμματος των αστικών σχολείων των αρρένων και
μεικτών» (Χέλμης, 1995){3} ,η Πολιτική
Αγωγή θα αποτελέσει ξεχωριστό μάθημα με τον τίτλο Στοιχεία αγωγής του
πολίτου. Ο Ζεύλας (1999){4} σημειώνει
πως το 1935 η κυβέρνηση του Λαϊκού Κόμματος, με υπουργό Παιδείας τον
Τουρκοβασίλη, σχετικά με το μάθημα Πολιτικής Αγωγής της ΣΤ΄ Γυμνασίου, εγκρίνει,
με προεδρικό διάταγμα, το Νοέμβριο του 1935, νέα θεματολογία με κατεύθυνση
εθνική και θρησκευτική και στροφή από την «προοδευτική-εκσυγχρονιστική» αντίληψη.
Στην ουσία, το μάθημα, μολονότι είχε ενταχθεί στο αναλυτικό πρόγραμμα, δε
διδασκόταν, παρά μόνο ευκαιριακά, διαχεόμενο στα μαθήματα της Ιστορίας και της
Γεωγραφίας (Νούτσος, 1979)(8).
Μια
προσπάθεια συστηματικότερης διδασκαλίας του μαθήματος σημειώθηκε το 1949 επί
υπουργίας Κωνσταντίνου Τσάτσου. Στις 21 Σεπτεμβρίου του 1949, ο Κωνσταντίνος
Τσάτσος στέλνει δύο εγκυκλίους (77581, 77586), η πρώτη προς τους διδάσκοντες
της δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης και η δεύτερη προς τους επιθεωρητές και
διδάσκοντες της πρωτοβάθμιας εκπαίδευσης (Καρακατσάνη, 1998){5} .Ο Ζεύλας (1999){4} τονίζει ότι η πρώτη εγκύκλιος
προτρέπει τους διδάσκοντες να αξιοποιούν κάθε ευκαιρία και να αντλούν στοιχεία
πολιτικής αγωγής απ’ όλα τα μαθήματα. Στις πρώτες τέσσερις τάξεις του Γυμνασίου
ευκαιριακά, συστηματικά όμως στις δύο τελευταίες τάξεις. Επιπλέον, υπόσχεται
και τη δημιουργία ενός νέου αναλυτικού προγράμματος, για να χρησιμοποιηθούν μία
έως δύο ώρες την εβδομάδα, για τη διδασκαλία του μαθήματος. Η θητεία όμως του
Κωνσταντίνου Τσάτσου στο υπουργείο Παιδείας ήταν σύντομη (20-1-1949 έως
6-1-1951) και έτσι, σύμφωνα με το Ζεύλα (1999){4},
δεν επέτρεψε τη σύνταξη αναλυτικού προγράμματος για το μάθημα της
Πολιτικής Αγωγής. Ο Ζεύλας (1999){4}
προσθέτει ακόμη ότι το ονομάζει «νέο μάθημα», επειδή στην πράξη δε
διδασκόταν στη δευτεροβάθμια εκπαίδευση. Η δεύτερη εγκύκλιος προτείνει στους επιθεωρητές
και στους εκπαιδευτικούς να συμπεριληφθεί η «Αγωγή του Πολίτου» στο
πρόγραμμα του Δημοτικού Σχολείου προκειμένου να ενισχυθεί η δημοκρατική και
εθνική συνείδηση, να σφυρηλατηθεί το αίσθημα της
ευθύνης και της αλληλεγγύης, με σκοπό να εξαλειφθούν τα ελληνικά ελαττώματα, τα
οποία είναι: ο ατομικισμός, η ανυπακοή και ο εγωισμός. Επιπλέον, τονίζει ότι ο
μαθητής πρέπει να βοηθηθεί να γνωρίζει τα δικαιώματα και τις υποχρεώσεις του
απέναντι στο κράτος, να ενημερώνεται για τα προβλήματα της πολιτικής ζωής, τα
οποία θα αντιμετωπίσει ως πολίτης στο μέλλον (Ζεύλας,
1999{4}·Καρακατσάνη, 2004{9}·Χέλμης,
1995){3}.
Το
1951, εκδίδεται ο νόμος «περί διαρρυθμίσεως των Σχολείων Μ.Ε.» και ορίζεται
ότι στη μέση εκπαίδευση επιδιώκεται η διάπλαση χρηστών πολιτών, στο πλαίσιο του
Ελληνοχριστιανικού πολιτισμού. Στο δε Σύνταγμα του 1952, άρθρο 16, αναφέρει ότι
σε όλα τα σχολεία μέσης και στοιχειώδης εκπαίδευσης η διδασκαλία αποσκοπεί στην
ηθική και πνευματική αγωγή και ανάπτυξη της εθνικής συνείδησης των νέων στη
βάση των ιδεολογικών κατευθύνσεων του Ελληνοχριστιανικού πολιτισμού (Ζεύλας, 1999){4}.Από το 1956, το υπουργείο
Παιδείας περιέλαβε στο πρόγραμμα μαθημάτων του δημοτικού σχολείου τη διδασκαλία
του μαθήματος στην Ε΄ και Στ΄ τάξη (Παπαμανώλης 1995){10}.
1.3.Η εξέλιξη της πολιτικής αγωγής κατά την
περίοδο 1957-1977.
Το
1957, ο Παύλος, ο τότε βασιλιάς, με παρέμβασή του σε ομιλία του, αναφέρεται
στην εγκατάλειψη της αγωγής του πολίτη. Αποτέλεσμα αυτής της παρέμβασης ήταν να
συναντηθούν, υπό την αιγίδα της Εθνικής Εστίας του Εθνικού Βασιλικού Ιδρύματος,
τον Αύγουστο του 1960, ογδόντα γυμνασιάρχες με θέμα συζήτησης την πολιτική
αγωγή, που όμως δεν είχε άμεσα αποτελέσματα, σύμφωνα με το Θ. Παπακωνσταντίνου.
Το Β Δ. 624/7-9-1961 τροποποιεί το πρόγραμμα του 1935, αλλά η Πολιτική Αγωγή
στο ωρολόγιο πρόγραμμα συνεχίζει να διδάσκεται μία ώρα την εβδομάδα και να
εξαρτάται από το μάθημα της Ιστορίας. Το παραπάνω διάταγμα θα τροποποιηθεί
γρήγορα με το νέο Β.Δ. 672/12-9-1961, όπου για πρώτη φορά η Πολιτική Αγωγή
προβλέπεται ως αυτόνομο μάθημα και διδάσκεται μια ώρα την εβδομάδα στη Γ΄
Γυμνασίου. Εξακολουθεί, όμως, να είναι εξαρτώμενο από το μάθημα της Ιστορίας
στην ΣΤ΄ τάξη Γυμνασίου (Ζεύλας, 1999 ){4}.
Το
1963 αναλαμβάνει την εξουσία η Κυβέρνηση της Ενώσεως Κέντρου. Θα φέρει στη Βουλή
ένα σύνολο νομοσχεδίων ,τα οποία έχουν σκοπό τη «ριζική εκπαιδευτική
αναγέννηση». Η Κυβέρνηση Γ. Παπανδρέου θα υποβάλλει στη Βουλή τρία
νομοσχέδια: το 1964 το νομοσχέδιο «Περί οργανώσεως και διοικήσεως της Γενικής
Εκπαιδεύσεως (μετέπειτα Ν.Δ. 4379/1964) και το Μάιο του 1965 τα νομοσχέδια
«Περί Τεχνικής Εκπαιδεύσεως και «Περί ιδρύσεως Πανεπιστημίων».Τα
μέτρα που προτείνονταν ήταν ριζοσπαστικά και συντελούσαν στον εκδημοκρατισμό και
στον εκσυγχρονισμό της εκπαίδευσης και γι΄ αυτό η
μεταρρύθμιση του 1964 θεωρείται η πιο σοβαρή και ολοκληρωμένη προσπάθεια για τη
μεταβολή του πνεύματος που κυριαρχεί στην νεοελληνική εκπαίδευση από καταβολής
του ελληνικού κράτους (Δημαράς 1998{4}·Kαζαμίας, 1986{12}).
Η
μεταρρύθμιση του 1964 αποτέλεσε τομή τόσο για το εκπαιδευτικό σύστημα γενικότερα
αλλά και για το μάθημα της πολιτικής αγωγής ειδικότερα. Με Υπουργό Παιδείας τον
ίδιο τον Πρωθυπουργό Γεώργιο Παπανδρέου, Υφυπουργό Παιδείας τον Λουκή Ακρίτα και Γενικό Γραμματέα τον Ευάγγελο Παπανούτσο,
προωθήθηκαν μια σειρά από εκπαιδευτικές καινοτομίες .Ενδεικτικά αναφέρονται
μερικά όπως η παροχή δωρεάν παιδείας μέχρι και τα Α.Ε.Ι., η αύξηση της
υποχρεωτικής εκπαίδευσης από 6 σε 9 χρόνια, η διαίρεση του έως τότε εξατάξιου
γυμνασίου σε τριτάξιο γυμνάσιο και τριτάξιο λύκειο, η εισαγωγή της δημοτικής ως
επίσημης σχολικής γλώσσας, η διδασκαλία των αρχαίων από μετάφραση, η πολιτική
διαπαιδαγώγηση των μαθητών, η προαιρετική διδασκαλία των λατινικών, η
δημιουργία διαφορετικών τύπων γυμνασίου (οικονομικό, ναυτικό κ.τ.λ.), η
κατάργηση των εισαγωγικών εξετάσεων για το γυμνάσιο, οι εισαγωγικές εξετάσεις
για το λύκειο, η καθιέρωση του ακαδημαϊκού απολυτηρίου, η αύξηση των ετών
φοίτησης των δασκάλων στην Ακαδημία, η δημιουργία του Παιδαγωγικού Ινστιτούτου
, η αλλαγή του τρόπου διοίκησης της εκπαίδευσης, η αλλαγή του τρόπου
επιμόρφωσης των εκπαιδευτικών, η ίδρυση νέων Α.Ε.Ι., η αύξηση των μισθών των
εκπαιδευτικών, η δωρεάν μεταφορά των μαθητών, η ίδρυση νέων σχολείων, τα
μαθητικά συσσίτια, τα δωρεάν βιβλία, η εγγραφή κονδυλίων ετησίως στον
προϋπολογισμό του ΥΠ.Ε.Π.Θ για την κάλυψη των αναγκών των σχολείων κ.τ.λ.
Ειδικότερα για το μάθημα της Πολιτικής Αγωγής, ο Ν. 4379/1964 έδινε έμφαση στο «Δημοκρατικό
Πολίτη» και όριζε την εισαγωγή νέου αυτόνομου μαθήματος με την ονομασία «Στοιχεία
Δημοκρατικού Πολιτεύματος».Στο Γυμνάσιο το μάθημα
προβλεπόταν δύο ώρες την εβδομάδα στο α΄ εξάμηνο και μία ώρα στο β΄ εξάμηνο( Β.Δ.
425). Στο Λύκειο το μάθημα προβλεπόταν για την Α΄ και Β΄ τάξη, με την ονομασία Στοιχεία
Δημοκρατικού Πολιτεύματος και Δικαίου (Β.Δ 72) (Ζεύλας,
1999{4)). ενώ καταργείται εντελώς από το πρόγραμμα του δημοτικού
σχολείου (Ζεύλας, 1999{4}·Παπαμανώλης, 1995{10}·Παπαθανασίου,
1988){13}.
Η
μεταρρύθμιση του 1964 στόχευε στον πολίτη της δημοκρατίας, στον πολίτη που
ξεπερνά τα στενά όρια του έθνους –κράτους. Ήδη από το 1963 στις εξαγγελίες του
Γ. Παπανδρέου για τη παιδεία περιγράφεται ο τύπος πολίτη στον οποίο στόχευε η προαναγγελθείσα
μεταρρύθμιση του 1964 :
«Ελεύθερους, έντιμους και γενναίους πολίτας καλούνται να δώσουν εις την κοινωνίαν τα σχολεία.
Αυτούς που ζητούν οι δύσκολοι χρόνοι και το δημοκρατικόν
μας πολίτευμα» (Μπουζάκης 2002,σελ. 13){14}.
Ο Λουκής Ακρίτας και ο
Ευάγγελος Παπανούτσος θα οραματιστούν τον πολίτη της Ευρώπης ,το πέρασμα από
τον πολίτη της μικρής Ελλάδας στον πολίτη της ευρύτερης κοινότητας. Γράφει ο
Ευάγγελος Παπανούτσος:
το Γυμνάσιον,
το ελληνικόν Γυμνάσιον, το ελληνικόν Λύκειον, είναι το
σχολείο εκείνο το οποίον θα μας δημιουργήσει τον πολίτην
της Ελλάδος, τον πολίτην της Ευρώπης….δεν θα
δημιουργήσουμε τον άψυχο πολίτην, τον σκληρόν πολίτην, ο οποίος θα ακούση την κραυγήν του πρώτου
δικτάτορος….πρέπει πρώτα απ ΄όλα η παιδεία, η
Ελληνική, η Ευρωπαϊκή Παιδεία να δημιουργήσει ελεύθερους ανθρώπους και όχι
δικτατορικούς πολίτας (Μπουζάκης 2002, σελ.380){14}.
Ο Κ. Τσάτσος θα εκφράσει την
αντίθεσή του για την εισαγωγή του σχετικού μαθήματος και θα υποστηρίξει πως
είναι περιττό το μάθημα «Στοιχεία Δημοκρατικού Πολιτεύματος».Σε
συζήτηση «στρογγυλής τραπέζης» που έγινε για τα εκπαιδευτικά θέματα θα
αναφέρει:
«ποιου πολιτεύματος, τυχόν,
θα έπρεπε να γίνει μάθημα; Αφού το πολίτευμα είναι δημοκρατία! Είναι εκδήλωσις
πείσματος η διατύπωσις αυτής της λέξεως και ουχί ουσίας.
Και υποψίας ότι μπορεί να έρθη ένας υπουργός, να διατάξη την διδασκαλίας του ολοκληρωτισμού ή του φασιστικού
πολιτεύματος…» (Δημαρά,1998, σελ.289){11}.
Η σπουδαία όμως αυτή προσπάθεια
μεταρρύθμισης του εκπαιδευτικού συστήματος το 1964 αναχαιτίστηκε από τα
πολιτικά γεγονότα με τη πτώση της κυβέρνησης του Γ. Παπανδρέου τον Ιούλιο του
1965 και τη δικτατορία των συνταγματαρχών λίγο καιρό αργότερα το 1967.
Η δικτατορία της 21ης Απριλίου του
1967, με τους Α. Ν. 59/1967, 96/1967 και 129/1967, καταργεί τη μεταρρύθμιση του
1964 και επανέρχεται, με μικρές τροποποιήσεις σε σχήματα παλιά πριν το 1963.
Ειδικότερα για το μάθημα της πολιτικής αγωγής, η δικτατορία, στις 5 Μαίου του 1967, διατάσσει τη διακοπή του μαθήματος
«Στοιχείων Δημοκρατικού Πολιτεύματος» με τηλεγραφική διαταγή του Υπουργείου
Παιδείας, η οποία αναφέρει:
Από 8 Μαΐου 1967 διακόπτομεν διδασκαλίαν μαθήματος
Στοιχείων Δημοκρατικού Πολιτεύματος εις σχολεία Μέσης Εκπαιδεύσεως καταργουμένης και της γραπτής εξετάσεως τούτου STOP. Μέχρι
τούδε τεθείσα προφορική βαθμολογία μαθήματος τούτου
δεν θα ληφθή υπ ΄όψιν STOP Εις προβλεπομένας υπό
ωρολογίου προγράμματος ώρας διδασκαλίας ανωτέρω μαθήματος θα αναπτύσσηται εις μαθητάς νόημα
και σκοποί Επαναστάσεως και ότι αύτη είναι γνησίως Ελληνική, μη στρεφομένη
εναντίον Εθνικών κομμάτων συμφώνως προς Διάγγελμα και Προγραμματικάς
Δηλώσεις κ. Προέδρου Κυβερνήσεως STOP Αναφέρατε ημιν τηλεγραφικώς
λήψιν και εκτέλεσιν
παρούσης (Δημαράς 1998,σελ. 292){11}.
Η δικτατορία θα επαναφέρει το μάθημα
με το Β.Δ.. 723/10-11-1969 και η Πολιτική Αγωγή προβλέπεται να διδαχθεί στη Γ΄
Γυμνασίου μία ώρα την εβδομάδα το α΄ τετράμηνο και στην ΣΤ΄ Γυμνασίου μία ώρα
την εβδομάδα όλο το σχολικό έτος. Και ενώ το περιεχόμενο του μαθήματος
παρουσιάζεται αναλυτικά, δηλώνεται ωστόσο ότι το μάθημα θα διδαχθεί αφού
εγκριθεί επίσημο σχολικό βιβλίο, μέχρι την έκδοση του οποίου στο μάθημα της
Ιστορίας θα διδάσκεται ευκαιριακά και η πολιτική αγωγή (Γκίνη,1996{7}·Νούτσος,1979{8}·Παπαθανασίου,1988)13}.Οι
δικτάτορες ισχυρίζονται ότι κεντρικός στόχος της πολιτειακής αγωγής είναι η
καλλιέργεια υπεύθυνων πολιτών, με συνείδηση ευθύνης έναντι της πολιτείας και του
κοινωνικού συνόλου, με αυτοκυριαρχία και αντικειμενική πολιτική κρίση,
απαλλαγμένη από επικίνδυνες συναισθηματικές παρορμήσεις και φανατισμούς, ικανών
να μη μεταβάλλονται σε άβουλη μάζα, η οποία στη διάθεση δημαγωγών γίνεται
επικίνδυνη για την τύχη της πατρίδας (Γκίνη, 1996){7}.
Στη γραμμή του καθεστώτος
συντάσσονται και οι Μ. Βολονάκης και Χ. Μαυρογιώργος, αρθρογράφοι του περιοδικού «Θέσεις και Ιδέαι», που φαίνεται να καταλήγουν στην άποψη ότι το
καταλληλότερο σύγγραμμα προς χρήση είναι η «Πολιτική Αγωγή» του Παπακωνσταντίνου,
πρώην υπουργού Παιδείας του καθεστώτος (Γκίνη, 1996){7}. Το
εγχειρίδιο εκθειάζει το καθεστώς της 21ης Απριλίου προπαγανδίζει τις θέσεις και
απόψεις των αρχηγών του (Γκίνη, 1996,){7} και συνδυάζει την αντικομμουνιστική υστερία με την ελληνοχριστιανική
ηθικολογία (Παπαθανασίου, 1988)(13).
1.4..Η εξέλιξη της πολιτικής αγωγής από τη
μεταπολίτευση έως το 2018.
Μετά
τη πτώση της δικτατορίας το 1974, για λόγους σχετικούς με την πολιτική
συγκυρία, βλέπουν το φως νέες αντιλήψεις για την εκπαίδευση. Η μεταπολίτευση θα
επαναφέρει το μάθημα στην πρωτοβάθμια και στην δευτεροβάθμια εκπαίδευση και θα
συνεχίσει να διδάσκεται μέχρι και τις μέρες μας με διάφορες τροποποιήσεις και
αλλαγές.
Η «Αγωγή
του Πολίτη» είναι το κυρίαρχο μοντέλο πολιτικής αγωγής-διαπαιδαγώγησης κατά
τη μεταπολεμική περίοδο -και μέχρι το 1982-, αφού δεν πραγματοποιήθηκε η
υιοθέτηση άλλων προτάσεων, ένεκα των πολιτικών μεταβολών και των κοινωνικών
συνθηκών. Βασικός στόχος ήταν ο εθνικός προσηλυτισμός, ο πολιτικός
φρονηματισμός των μαθητών, η ενδυνάμωση της σχέσης με το έθνος, την πατρίδα και
τον ελληνοχριστιανικό πολιτισμό. Οι σκοποί και οι στόχοι του μαθήματος άρχισαν
να διαφοροποιούνται με τη μεταρρύθμιση του 1976 και αισθητά μετά το 1982, όπου
επιχειρείται η μετάβαση σε ένα διαφορετικό μοντέλο πολιτικής διαπαιδαγώγησης
που πλησιάζει το πρότυπο των κοινωνικών σπουδών. Έτσι, γίνεται η ανάλυση
θεμάτων κοινωνικού-πολιτικού ενδιαφέροντος και προβληματισμού και προωθείται η
διαπαιδαγώγηση του μαθητή μέσα από την πράξη και την εμπειρία. Παραμένει, όμως
το πρότυπο του «καλού και σωστού πολίτη» που εντάσσεται αρμονικά στην
κοινωνική και πολιτική ζωή (Καρακατσάνη, 2004){9}.
Κατά τη διάρκεια της δεκαετίας του 1980 και
της δεκαετίας του 1990 δόθηκε, κυρίως, έμφαση στη γνώση του νομικού πλαισίου
της κοινωνίας και των κοινωνικών
και πολιτικών δομών της και κατά συνέπεια και στη
νομική διάσταση της ιδιότητας του πολίτη, γεγονός το οποίο προωθούσε το μοντέλο
της συμμετοχικής δημοκρατίας.
Στα αναλυτικά προγράμματα της περιόδου αυτής τα
σχετικά μαθήματα αναφέρονται ως μαθήματα νομικών και πολιτικών επιστημών και η
διδασκαλία τους ανατίθεται σε νομικούς και πολιτικούς επιστήμονες, νέα
ειδικότητα εκπαιδευτικού προσωπικού που προστέθηκε στη δευτεροβάθμια
εκπαίδευση, τη δεκαετία του 1980.
Κατά
καιρούς το μάθημα έλαβε τα εξής ονόματα: «Καθήκοντα του αγαθού πολίτη,
Καθήκοντα και δικαιώματα του Συνταγματικού πολίτου, Αγωγή του Πολίτου, Εθνική
και Κοινωνική Αγωγή, Πολιτειακή Αγωγή, Στοιχεία του δημοκρατικού πολιτεύματος
και δικαίου, Κοινωνική και Πολιτική Αγωγή, Αρχές Πολιτικής Επιστήμης και
Στοιχεία Δημοκρατικού Πολιτεύματος» (Ζεύλας, 1999){4}.
Και αργότερα «Εισαγωγή στο δίκαιο και τους πολιτικούς θεσμούς (Υ.Α.
Γ2/6953/1997 ΦΕΚ 1057/1-12-1997) και σήμερα με την ονομασία «Πολιτική και Δίκαιο»
(ΦΕΚ 2299/τ.Β 27-10-2009 με την ΥΑ
128416/Γ2/19-10-2009 ), «Πολιτική Παιδεία»,»Σύγχρονος
Πολίτης» για το λύκειο και «Κοινωνική
και Πολιτική Αγωγή» για το Γυμνάσιο.
Οι διαταράξεις που χαρακτήρισαν την
ιστορία του ελληνικού πολιτεύματος και της δημοκρατίας, αποτυπώθηκαν και στην
εκπαίδευση του πολίτη: αλλαγές στο τίτλο του γνωστικού αντικειμένου, στις ώρες
διδασκαλίας και στο περιεχόμενο της σχολικής γνώσης, αναδεικνύοντας την
εξάρτηση του μαθήματος από το εκάστοτε κοινωνικοπολιτικό και ιδεολογικό πλαίσιο
(Γκίνη,1996{7} ·Δαμανάκης,1990{15}·
Κοντογιαννοπούλου-Πολυδωρίδη,1995{6} Χέλμης,
1995){3} αλλά και τον χειραγωγικό και φρονηματιστικό χαρακτήρα του (Αθανασίου & Καββαδίας, 1990{16}·
Αθανασούλα, 20035{17} ·Κουστουράκης,
1994{18}·Μαρινέλλης,19816{19}· Παπαθανασίου,1988{13}·
Χριστιάς, 1983{1}· Χέλμης,1995{3}).
Σήμερα, η πολιτική αγωγή κατέχει μια
θέση λίγο ως πολύ σταθερή στα ωρολόγια προγράμματα του ελληνικού εκπαιδευτικού
συστήματος, από δύο έως τρεις ώρες την εβδομάδα, στην πρωτοβάθμια και στην
δευτεροβάθμια εκπαίδευση. Το συγκεκριμένο μάθημα προσφέρεται στις δύο
τελευταίες τάξεις του δημοτικού σχολείου, και στην τελευταία τάξη του γυμνασίου
και σε όλες τις τάξεις του λυκείου. (Καρακατσάνη, 2005)61 ως
αυτόνομο και ανεξάρτητο μάθημα.
Φαίνεται όμως πως η εκπαίδευση για
την ιδιότητα του πολίτη αποτελεί πεδίο που ακόμη βρίσκεται υπό συζήτηση και που
διαρκώς εμπλουτίζεται, μεταλλάσσεται και εξελίσσεται. Από τα μέσα της δεκαετίας
του 1990 δόθηκε ιδιαίτερη έμφαση στην εκπαίδευση του πολίτη, ενισχύθηκε ο
προβληματισμός αναφορικά με την ερμηνεία της ιδιότητας του πολίτη και τέθηκαν
σε αμφισβήτηση παραδοσιακά σχήματα πολιτικής εκπαίδευσης σε συνάρτηση με το
επιθυμητό μοντέλο πολίτη (Καρακατσάνη,2005){20}. Στο πλαίσιο αυτού
του προβληματισμού στην Ευρωπαϊκή Ένωση μέσα από μια σειρά κειμένων και οδηγιών
αναζητούνται τα στοιχεία που θα έπρεπε να συμπεριληφθούν, για να επιτευχθεί η
πολιτική και κοινωνική αγωγή του πολίτη (μετάδοση στοιχείων–γνώσεων,
καλλιέργεια αξιών, διαμόρφωση συνειδήσεων). Στην Πράσινη Βίβλο και συγκεκριμένα
στο Άρθρ. 126 επισημαίνεται ότι:
Τα Εκπαιδευτικά
συστήματα […] πρέπει […] να διαμορφώνουν τους νέους με βάση τις αρχές της
δημοκρατίας, της καταπολέμησης των ανισοτήτων, της ανεκτικότητας και του
σεβασμού της διαφορετικότητας. Πρέπει, επίσης, να τους εμφυσήσουν την ιδέα του
ευρωπαίου πολίτη. Στο πλαίσιο αυτό η αναφορά στην Ευρώπη αποτελεί μια διάσταση
που δεν αντικαθιστά τις άλλες διαστάσεις της εκπαίδευσης αλλά που τις
εμπλουτίζει».( Νικολάου, 2006,
σελ. 448){21}.
Σίγουρο πάντως είναι ότι το θέμα της
αγωγής των πολιτών-μαθητών είναι επίκαιρο όσο ποτέ και θα μας απασχολήσει
αρκετά στα χρόνια που έρχονται (Χριστοπούλου,Φλώρου
& Στεφανόπουλος, 2008){22}._
Βιβλιογραφία
{1}.Χριστιάς, Ι. (1983).
Θεωρία και πράξη της πολιτικής αγωγής. Νέα Παιδεία,25, 70-80.
{2}.Δημαράς, Α. (2003). Η πολιτική διαπαιδαγώγηση του
νεοέλληνα: Ενδείξεις από την ιστορία της σχολικής εκπαίδευσης. Στο: Α.
Καζαμίας, & Λ.Πετρονικολός (Επιμ.),
Παιδεία και πολίτης: Η παιδεία του πολίτη της Ελλάδας, της Ευρώπης και του
κόσμου (σελ.249-254). Αθήνα: Ατραπός.
{3}.Χέλμης, Σ. (1995). Ανάλυση
του προγράμματος και των διδακτικών υλικών του μαθήματος της Κοινωνικής και
πολιτικής αγωγής: μια πρώτη προσέγγιση. Αθήνα: Ιδίου.
{4}.Ζεύλας, Π. (1999). Η
φιλοσοφία της Πολιτικής Αγωγής στην Ελληνική εκπαίδευση (1929-1989). Αθήνα: Πάντειο
Πανεπιστήμιο.
{5}. Καρακατσάνη, . (1998). Το μάθημα πολιτικής
διαπαιδαγώγησης στη μεταπολεμική Ελλάδα: Η «αγωγή του πολίτου». Μνήμων, 20,
133-150.
{6}. Κοντογιαννοπούλου-Πολυδωρίδη,
Γ. (1995). Μηχανισμοί μεταφοράς της σχολικής γνώσης: Τα βιβλία της κοινωνικής
και πολιτικής αγωγής. Στο: Γ. Κοντογιαννοπούλου-Πολυδωρίδη
(Επιμ.), Εκπαιδευτική πολιτική και πρακτική:
Κοινωνιολογική ανάλυση (σσ..258-270). Αθήνα: Ελληνικά Γράμματα.
{7}. Γκίνη, Κ. (1996). Η πολιτική αγωγή ως μάθημα
στην ελληνική δευτεροβάθμια εκπαίδευση (1964-1996). Μεταπτυχιακή Εργασία.
Θεσσαλονίκη: Φιλοσοφική σχολή Α.Π.Θ.
{8}. Νούτσος, Χ. (1979). Προγράμματα
μέσης Εκπαίδευσης και κοινωνικός έλεγχος (1931-1973). Αθήνα: Θεμέλιο.
{9}. Καρακατσάνη, .(2004).Εκπαίδευση και Πολιτική Διαπαιδαγώγηση.
Αθήνα: Μεταίχμιο.
{10}. Παπαμανώλης, Κ.
(1995). Πολιτική αγωγή και γλώσσα στο δημοτικό σχολείο:
Απόψεις για το συνδυασμό της διδασκαλίας τους. Η
Λέσχη των Εκπαιδευτικών, 11, 36-40.
{11}. Δημαράς, Α. (Επιμ.)
(1998).Η μεταρρύθμιση που δεν έγινε (Τεκμήρια Ιστορίας), τόμος δεύτερος
1895-1967. Αθήνα: Ι. . ΚΟΛΛΑΡΟΥ
& ΣΙΑ Α.Ε.
{12}. Καζαμίας, Α., «Εκπαιδευτικές μεταρρυθμίσεις
1957-1977. Μύθοι και Πραγματικότητες», στο Οι εκπαιδευτικές μεταρρυθμίσεις στην
Ελλάδα, Πρακτικά Πανελληνίου Παιδαγωγικού Συνεδρίου, Χανιά 11-13 Ιουλίου 1982, σσ. 11-19, (επιμ. Α. Καζαμίας-Μ. Κασσωτάκης), Ρέθυμνο 1986.
{13}. Παπαθανασίου, Σ.
(1988). Κοινωνική και πολιτική αγωγή στο δημοτικό σχολείο: κοινωνική και
πολιτική χειραγώγηση. Σύγχρονη Εκπαίδευση, 40, 82- 94.
{14}. Μπουζάκης, Σ. (2002).
Εκπαιδευτικές Μεταρρυθμίσεις στην Ελλάδα: Πρωτοβάθμια και Δευτεροβάθμια
Γενική και Τεχνικο-επαγγελματική Εκπαίδευση, τ.Β΄: Μεταρρυθμιστικές προσπάθειες 1959, 1964, 1976/77,
1985, 1997/98, Σειρά: Τεκμήρια Ιστορίας Εκπαίδευσης. Αθήνα: Gutenberg.
{15}. Δαμανάκης, Μ. (1990). Η διδακτική της
πολιτικής αγωγής, Ιωάννινα: Επιστημονική επετηρίδα του παιδαγωγικού
Τμήματος Δημοτικής Εκπαίδευσης του
Πανεπιστημίου Ιωαννίνων. Διαθέσιμο
στον δικτυακό τόπο: www.ediamme.edc.uoc.gr/download.php?id=544143,136,8
{16} Αθανασίου, Χ., & Καββαδίας, Γ. (1990).
Ξεφυλλίζοντας από αριστερά τα «Στοιχεία δημοκρατικού πολιτεύματος» της Γ΄
Γυμνασίου. Αντιτετράδια της Εκπαίδευσης,
9-10, 51-56.
{17}.Αθανασούλα -Ρέππα, Α.
(2003). Η Κοινωνική και Πολιτική Αγωγή στο πρόγραμμα του Γυμνασίου. Στο: Α.
Καζαμίας, & Λ. Πετρονικολός, Λ. (Επιμ.), Παιδεία και πολίτης: Η παιδεία του πολίτη της
Ελλάδας, της Ευρώπης και του κόσμου (σελ. 227-247).Αθήνα: Ατραπός.
{18}.Κουστουράκης, Γ. Σ.
(1994) Η Κοινωνική και Πολιτική Αγωγή στο Δημοτικό
Σχολείο: Κοινωνιολογική-διδακτική προσέγγιση, Νέα Παιδεία,
71,54-66.
{19}Μαρινέλλης, Ε. (1981)
.Πολιτική μάθηση και σχολείο, Το σχολείο και το σπίτι,
έτος κ΄, τόμος 20, (σελ. 86-89).
{19}.Καρακατσάνη, .(2005).
Στρατηγικές Πολιτικής Διαπαιδαγώγησης στην Εκπαίδευση και Επαναπροσδιορισμός
του Ρόλου του Εκπαιδευτικού. Εισήγηση σε ημερίδα του Πανεπιστημίου Πατρών
με θέμα «Ενεργοί Πολίτες και Εκπαίδευση. Διαθέσιμο στην ιστοσελίδα του
Υπουργείου Παιδείας:
http://archive.minedu.gov.gr/docs/stratigikes_politik.doc.
{20}.Νικολάου, Σ. Μ.(2006).Από την Ιδιότητα του
Πολίτη στην Ιδιότητα του Ευρωπαίου Πολίτη στη Δημοκρατική
Πολιτεία – Ο ρόλος της Εκπαίδευσης». Πρακτικά του Ελληνικού Ινστιτούτου
Εφαρμοσμένης Παιδαγωγικής και Εκπαίδευσης(ΕΛΛ. Ι. Ε. Π. ΕΚ.), 3ο Πανελλήνιο
Συνέδριο με θέμα: «Κριτική, Δημιουργική, Διαλεκτική
Σκέψη στην Εκπαίδευση: Θεωρία και Πράξη». Αθήνα, 13-14 Μαΐου 2006.
{21}.Χριστοπούλου, Ε., Φλώρου, & Στεφανόπουλος, Ν.(2008).Εκπαίδευση
για την αειφόρο ανάπτυξη και εκπαίδευση για την ιδιότητα του πολίτη: εφαρμογές στο
βιβλίο της κοινωνικής και πολιτικής αγωγής της Ε΄ Δημοτικού. Εισήγηση στο
4ο Συνέδριο ΠΕΕΚΠΕ, Ναύπλιο 12-14/12/2008. Διαθέσιμο
στον δικτυακό τόπο:
http://www.kpedrapetsonas.gr/pdf-files/perilipsisseminarion/11-martiou-2011/per-stefanopoulou.doc._
© Copyright-VIPAPHARM. All rights reserved
