Intercultural Competence and Readiness of Primary Education Teachers

ISSN: 2241-4665

Αρχική σελίδα περιοδικού C.V.P. Παιδαγωγικής & Εκπαίδευσης

Σύντομη βιογραφία της συγγραφέως

Κριτικές του άρθρου

ISSN: 2241-4665

Ημερομηνία έκδοσης: Αθήνα 6 Απριλίου 2015

H Διαπολιτισμική Επάρκεια και Ετοιμότητα Εκπαιδευτικών της Πρωτοβάθμιας Εκπαίδευσης

Γαϊτανίδου Αθανασία,

Διευθύντρια 4ου Δημοτικού Σχολείου Καβάλας,

Msc στην Οργάνωση και Διοίκηση της Εκπαίδευσης, Πανεπιστήμιο «Roma Tre», Ιταλίας.

Intercultural Competence and Readiness of Primary Education Teachers

Gaitanidou Athanasia,

Director of Elementary School 4th Kavala,

Msc in the organization and administration of education, University of «Roma Tre», Italia.

Abstract: In our attempt to outline the educational competence and readiness of teachers of the 4th Elementary School of Kavala, we had the opportunity to explore parameters which identify them.

So for educational adequacy we have used a structured questionnaire and explored the issues of language and culture, the teaching of Greek as a second language, the linguistic and cultural background of students, the knowledge on the issues of identity.

In education and legislation issues we have explored the knowledge of the legal framework,the implementation of intercultural education models and the application-adaptation of the school curricula.

Finally, we have explored matters of school organization and administration , having as individual parameters the capacity of organising training events about troubleshooting problems along with parents and guardians, as well as about efficient class management. Having in mind the fact that our Greek school teachers had been prepared to teach Greek students, since the majority graduated before 1990 and exploring the above parameters, we sought to ascertain the extent of their educational proficiency and readiness for these educational subjects, ie Greeks and foreigner students of our school.

Περίληψη

Στην προσπάθειά μας να σκιαγραφήσουμε την εκπαιδευτική επάρκεια και ετοιμότητα των εκπαιδευτικών του 4^ου Δημοτικού Σχολείου Καβάλας, μας δόθηκε η ευκαιρία να διερευνήσουμε, παραμέτρους που τις προσδιορίζουν.

Έτσι, για την εκπαιδευτική επάρκεια χρησιμοποιήσαμε δομημένο ερωτηματολόγιο και διερευνήσαμε θέματα γλώσσας και πολιτισμού, την διδακτική της ελληνικής ως δεύτερης γλώσσας , το γλωσσικό και το πολιτισμικό υπόβαθρο των μαθητών, τη γνώση πάνω στα θέματα ταυτότητας. Στα θέματα εκπαίδευσης και νομοθεσίας διερευνήσαμε τη γνώση σχετικά, με το νομοθετικό πλαίσιο, την εφαρμογή διαπολιτισμικών μοντέλων εκπαίδευσης και την εφαρμογή-προσαρμογή των αναλυτικών προγραμμάτων. Η τρίτη ενότητα που ερευνήσαμε ήταν σε θέματα οργάνωσης και διοίκησης του σχολείου, με επιμέρους παραμέτρους την ικανότητα, οργάνωσης εκπαιδευτικών εκδηλώσεων, αντιμετώπισης προβλημάτων με γονείς και κηδεμόνες, αποτελεσματικής διαχείρισης της τάξης. Με κριτήριο το γεγονός ότι οι Έλληνες εκπαιδευτικοί του σχολείου μας προετοιμάστηκαν να διδάξουν σε Έλληνες μαθητές, αφού η πλειοψηφία αποφοίτησε πριν το 1990 και διερευνώντας τις παραπάνω παραμέτρους, επιδιώξαμε να διαπιστώσουμε το βαθμό της εκπαιδευτικής τους επάρκειας και ετοιμότητας, για τα συγκεκριμένα εκπαιδευτικά υποκείμενα, δηλαδή τους Έλληνες και αλλοεθνείς μαθητές του σχολείου μας.

1. Διασαφήνιση των όρων

Ο όρος «επάρκεια», αποκτά μια δεσπόζουσα θέση στην εκπαίδευση αφού συμπεριλαμβάνει όλες τις απαιτούμενες γνώσεις που πρέπει να έχει το άτομο στα αντικείμενα του γνωστικού χώρου που σπούδασε και κατέστη πτυχιούχος (Γεωργογιάννης, 2009:22).

O όρος «εκπαιδευτική επάρκεια», είναι αποδεκτό πως σημαίνει θεωρητική, επιστημονική, ερευνητική και διδακτική κατάρτιση, καλύπτοντας όλες τις απαραίτητες γνώσεις που κατέχει ένας εκπαιδευτικός ο οποίος είχε αποφοιτήσει από την Παιδαγωγική Ακαδημία ή από τα Παιδαγωγικά, Πανεπιστημιακά Τμήματα.

Ο όρος «διαπολιτισμική επάρκεια», αναφέρεται στην επάρκεια που σχετίζεται με τη διαπολιτισμική εκπαίδευση. Δηλαδή, είναι «κάθε θεωρητική, επιστημονική, ερευνητική και διδακτική γνώση που έχει ο εκπαιδευτικός και αφορά τους πολιτισμούς, τις γλώσσες, τις συνθήκες διαβίωσης κ.λπ. των ατόμων που προέρχονται από άλλες χώρες και συμμετέχουν στο κοινωνικό γίγνεσθαι της χώρας μας» (Γεωργογιάννης, 2010:131). Η διαπολιτισμική επάρκεια αποκτάται κατά τη διάρκεια των σπουδών του ή στα πλαίσια επιμορφωτικών προγραμμάτων κατά τη διάρκεια της άσκησης του εκπαιδευτικού του έργου και πιστοποιείται είτε με το πτυχίο, είτε με πιστοποιητικά επιμόρφωσης στα πλαίσια παρακολούθησης προγραμμάτων, έτσι ώστε να θεωρείται διαπολιτισμικά επαρκής εκπαιδευτικός.

Σύμφωνα με τον Γεωργογιάννη ( 2009:27), «ετοιμότητα», σημαίνει μεταξύ άλλων, ικανότητα άμεσης αντίληψης ερεθισμάτων και ευχέρεια αντίδρασης σε αυτά.

«Εκπαιδευτική ετοιμότητα», είναι η ικανότητα του εκπαιδευτικού «να αναγνωρίζει δομές, να διερευνά προβλήματα, να αξιολογεί καταστάσεις και μορφές οργάνωσης, να λαμβάνει αποφάσεις σύμφωνα με συγκεκριμένα κριτήρια, έτσι ώστε να μην είναι προσκολλημένος σε μια διδακτική θεωρία» (Κοσσυβάκη, 2003:73).

Με τον όρο «διαπολιτισμική ετοιμότητα του εκπαιδευτικού», περιγράφεται η ικανότητά του να ανταποκρίνεται στις ιδιαίτερες απαιτήσεις που επιβάλλει η σύνθεση του μαθητικού δυναμικού μιας τάξης μέσα στην οποία φοιτούν μαθητές με διαφορετικά γλωσσικά και κοινωνικο-πολιτισμικά χαρακτηριστικά από εκείνα των Ελλήνων μαθητών» (Κοσσυβάκη, 2011).

Η «διαπολιτισμική ετοιμότητα», αναφέρεται στην ικανότητα διαχείρισης των γνώσεων, των αρχών, των αξιών της διαπολιτισμικής εκπαίδευσης, στην εκπαιδευτική διαδικασία. Γενικά, η διαπολιτισμική ετοιμότητα ορίζεται ως η ικανότητα άμεσης αντίληψης διαπολιτισμικών ερεθισμάτων και κατάλληλης παιδαγωγικής αντίδρασης.

2. Πολιτισμικά Διαφορετικοί Μαθητές

Από τη βιβλιογραφία προκύπτει ότι ο ρόλος του εκπαιδευτικού είναι «καθοριστικός στη διαμόρφωση των κατάλληλων προϋποθέσεων για σχολική επιτυχία και ενσωμάτωση των παιδιών ή σχολική αποτυχία και αποκλεισμό τους από την εκπαίδευση»(Τουρτούρας, 2010:91). Βασική προϋπόθεση επίτευξης των στόχων είναι η προσωπική επικοινωνία τόσο μεταξύ δασκάλου και μαθητή αλλά και των μαθητών μεταξύ τους, ώστε να υπάρχει αποδοχή, αλληλοκατανόηση και αναγνώριση της ισότητας μέσα από τη διαφορετικότητα. Ο παιδαγωγός- εκπαιδευτικός, αφού συνειδητοποιήσει τη σχετικότητα της παγκόσμιας κουλτούρας, μπορεί βασισμένος σε αξίες της εκπαίδευσης να ανακαλύψει τους κοινούς δεσμούς, τις βιωματικές καταστάσεις έτσι ώστε όλοι οι εμπλεκόμενοι να έχουν κοινή δράση μέσα από την αναγνώριση της ταυτότητας του άλλου (Postic,1995:65).

To ερώτημα που τίθεται στην εργασία μας είναι αν ο εκπαιδευτικός του σχολείου μας μπορεί να αυτενεργήσει, για να συνδυάσει τη μάθηση με την ένταξη των πολιτισμικά διαφορετικών μαθητών, αν διαθέτει την ικανότητα να αντιλαμβάνεται γρήγορα τις κοινωνικές εντάσεις που δημιουργούνται στο σχολείο, αν κατέχει την κατάλληλη διδακτική τεχνογνωσία, καθώς εκείνος με το ρόλο του συμβάλλει ώστε το σχολείο να είναι θεσμός επίλυσης των προβλημάτων. Όταν μιλάμε για πολιτισμικά διαφορετικούς μαθητές του σχολείου μας εννοούμε τους αθίγγανους, τους παλιννοστούντες, τους μετανάστες από άλλες χώρες και τους οικονομικούς πρόσφυγες.

3. Ο ρόλος της κουλτούρας στην αποτελεσματικότητα του σχολικού οργανισμού

Ο όρος κουλτούρα κρύβει πίσω από τη φαινομενική του απλότητα μια μεγάλη πολυμορφία νοημάτων. Πολλοί αγγλοσάξονες φιλόσοφοι αναφερόμενοι στο θέμα αρχίζουν υπενθυμίζοντας την αναφορά του Raymond Williams (1958),σύμφωνα με τον οποίο κουλτούρα είναι μια από τις πιο πολύπλοκες λέξεις της αγγλικής γλώσσας. Καθοριστική συμβολή στη μελέτη των κουλτούρων των κοινωνιών προέρχεται από τις διεξαχθείσες τη δεκαετία του 80, έρευνες του Ολλανδού ερευνητή Geert Hofstede. Οποιαδήποτε κοινότητα συμμερίζεται αξίες, κανόνες, σύμβολα και παραδόσεις έχει μια δική της κουλτούρα. Την τελευταία δεκαετία παρατηρήθηκε ένα αυξανόμενο ενδιαφέρον για την έννοια της «κουλτούρας του σχολείου» μια σφαίρα πάνω στην οποία ο ηγέτης μπορεί να έχει άμεση επιρροή, προτείνοντας νέες προοπτικές, δημιουργώντας κλίμα που να ευνοεί την επίτευξη των προβλεπόμενων στόχων και οδηγώντας τους συντελεστές της εκπαιδευτικής εξελικτικής διαδικασίας προς καινούρια ενδιαφέροντα και νέους στόχους.

Ο όρος «οργανωσιακή κουλτούρα» (Rutherford, 2001: 373) περιλαμβάνει τα σύμβολα, τις πεποιθήσεις και τα πρότυπα συμπεριφοράς των μελών των οργανώσεων και εκφράζεται μέσα από το διοικητικό στυλ, τη γλώσσα και την επικοινωνία, το ντύσιμο, τα φυσικά τεχνάσματα, την «μη καθιερωμένη» συμπεριφορά, τις αντιλήψεις για τα φύλα και την έκφραση της σεξουαλικότητας.

Γίνεται επομένως κατανοητό ότι η κουλτούρα σχετίζεται άμεσα με τη διαχείριση του ανθρώπινου δυναμικού, με τις ανθρώπινες σχέσεις που αναπτύσσονται, αλλά και με την επικοινωνία μεταξύ ομάδων του οργανισμού. Η ενδυνάμωση της σταθερότητας του οργανισμού, που αποτελεί μια από τις λειτουργίες της κουλτούρας, επιτυγχάνεται από τη διαμόρφωση σταθερών συμπεριφορών και στάσεων από τα μέλη του οργανισμού, οι οποίες θα αναδεικνύουν την εμπιστοσύνη και τη θέληση για συνοχή του οργανισμού.

H κουλτούρα των περισσότερων οργανισμών χαρακτηρίζεται από την καινοτομία, τη σταθερότητα, την προσοχή στις λεπτομέρειες, τον προσανατολισμό στο αποτέλεσμα, τον προσανατολισμό στο ανθρώπινο δυναμικό και την ομάδα.

4. Ο προβληματισμός της έρευνας

Θεωρούμε ότι οι εκπαιδευτικοί δεν είναι αποδέκτες αλλά και φορείς αλλαγών και η επιτυχία μιας επιμόρφωσης και κατάρτισης, για να είναι αποτελεσματική πρέπει να σχεδιασθεί μέσα στο ίδιο το σχολείο λαμβάνοντας υπόψη τις ιδιαιτερότητες του σχολείου, τη στάση των εκπαιδευτικών απέναντι στο εκπαιδευτικό τους έργο, και την αντίληψη της αναγκαιότητας για επιμόρφωση των ιδίων αλλά και για αναδιαμόρφωση των στόχων του σχολείου. Ο προβληματισμός της ενδοσχολικής μας έρευνας λαμβάνει υπόψη τους παρακάτω τρεις παράγοντες:

α) τον αριθμό των αλλοεθνών μαθητών του Σχολείου μου, που ξεπερνάει το 25% , ποσοστό πολύ υψηλό σχετικά με τα άλλα σχολεία της Καβάλας

β) το γεγονός ότι η πλειοψηφία των εκπαιδευτικών που υπηρετούν στο σχολείο αποφοίτησαν γύρω στο 1990, που σημαίνει ότι δεν διδάχτηκαν μαθήματα διαπολιτισμικού περιεχομένου

γ) την μη υλοποίηση επιμορφωτικών ενημερώσεων με διαπολιτισμικό περιεχόμενο από εξωσχολικούς φορείς

δ) το γεγονός ότι δεν λειτουργεί κάθε χρόνο η τάξη υποδοχής στο Σχολείο μας,

θεωρούμε ότι οι εκπαιδευτικοί του σχολείου μας ως επιστήμονες αλλά ταυτόχρονα και ως επαγγελματίες παιδαγωγοί έχουν ανάγκη όχι μόνο από βασική επαγγελματική κατάρτιση αλλά και από συνεχή ενδοσχολική επιμόρφωση για να έχουν επάρκεια και ετοιμότητα σε όλα τα παιδαγωγικά θέματα-προβλήματα που καλούνται να αντιμετωπίσουν καθημερινά.

5. Μέθοδολογία – δείγμα

Η έρευνα διεξήχθη τον Ιανουάριο - .Φεβρουάριο, κατά την διάρκεια υλοποίησης ενδοσχολικής επιμόρφωσης στα ερωτηματολόγια της Google. Συμμετείχαν όλοι οι εκπαιδευτικοί του σχολείου που παρακολουθούσαν το παραπάνω πρόγραμμα. Τους εξηγήσαμε τους λόγους διεξαγωγής της έρευνας και τους ζητήσαμε να απαντήσουν σε ένα ηλεκτρονικό ερωτηματολόγιο που δημοσιεύτηκε στην παρακάτω ιστοσελίδα,

https://docs.google.com/forms/d/1AAASHeDByEcn2xbVd3IugKWKPsk51HSyqRmUaAS5IY/edit

Το ερωτηματολόγιο περιελάμβανε δύο ερωτήσεις δημογραφικού περιεχομένου, τέσσερις ερωτήσεις επαγγελματικής ανάπτυξης που σκοπεύουν να συλλέξουν πληροφορίες σχετικά με την εκπαιδευτική τους ανάπτυξη και τρεις ερωτήσεις, κλειστού τύπου σε μια κλίμακα πέντε διαβαθμίσεων (δεν απαντώ, καθόλου καλή, λίγο καλή, πολύ καλή, πάρα πολύ καλή), που αφορούν την εκπαιδευτική τους επάρκεια και ετοιμότητα ως προς την επιστημονική / μεθοδολογική / διαπολιτιστική τους κατάρτιση. Από τους 18 εκπαιδευτικούς απάντησαν και οι 18.

6. Παρουσίαση των αποτελεσμάτων

Από τους 18 εκπαιδευτικούς που συμμετείχαν στην έρευνα το 66% αποφοίτησε πριν το 1990, που σημαίνει ότι δε διδάχτηκε μαθήματα διαπολιτισμικού περιεχομένου, ενώ το 33% κατέχει μεταπτυχιακό τίτλο σπουδών.

Η αξιολόγηση έγινε στην 5βαθμια κλίμακα και ο πίνακας που ακολουθεί αποτυπώνει τους μέσους όρους ανά συνιστώσα. Η αντιστοιχία χαρακτηρισμών με βαθμό είναι ως εξής:

Πίνακας 1. Χαρακτηρισμός 5βαθμιας κλίμακα

Από	Έως	Χαρακτηρισμός
0,0	0,8	Δεν απαντώ
0,81	1,6	Καθόλου καλή
1,61	2,4	Λίγο καλή
2,41	3,2	Πολύ καλή
3,21	4,0	Πάρα πολύ καλή

Στην πρώτη από τις πεντάβαθμες ερωτήσεις, οι εκπαιδευτικοί καλούνται να απαντήσουν για τη διαπολιτισμική τους ετοιμότητα, σε θέματα γλώσσας και πολιτισμού των γηγενών μαθητών, σε θέματα γλώσσας των αλλοεθνών μαθητών, σε θέματα πολιτισμού-κουλτούρας των αλλοεθνών μαθητών, σε θέματα διαχείρισης του διδακτικού υλικού της ελληνικής ως δεύτερης γλώσσας.

Πίνακας 2. Αποτύπωση της αξιολόγησης των παραμέτρων αξιολόγησης της διαπολιτισμικής τους ετοιμότητας, σε θέματα γλώσσας και πολιτισμού.

	Βαθμός	Χαρακτηρισμός
Η διαπολιτισμική ετοιμότητα, σε θέματα γλώσσας και πολιτισμού
Σε θέματα γλώσσας και πολιτισμού των γηγενών μαθητών	2,89	Πολύ καλή
Σε θέματα γλώσσας των αλλοεθνών μαθητών	3,00	Πολύ καλή
Σε θέματα πολιτισμού-κουλτούρας των αλλοεθνών μαθητών	3,33	Πάρα πολύ καλή
Σε θέματα διαχείρισης του διδακτικού υλικού της ελληνικής ως δεύτερης γλώσσας	2,67	Πολύ καλή
Σε θέματα ταυτότητας	3,11	Πολύ καλή

Οι μέσοι όροι για την αξιολόγηση των παραμέτρων που αφορούν στο κατά πόσο οι εκπαιδευτικοί έχουν ετοιμότητα, σε θέματα γλώσσας και πολιτισμού των γηγενών μαθητών, σε θέματα γλώσσας των αλλοεθνών μαθητών, σε θέματα ταυτότητας και σε θέματα διαχείρισης του διδακτικού υλικού της ελληνικής ως δεύτερης γλώσσας παρατηρούμε ότι είναι υψηλοί, ενώ σε θέματα πολιτισμού-κουλτούρας των αλλοεθνών μαθητών είναι πολύ υψηλοί.

Στη δεύτερη από τις πεντάβαθμες ερωτήσεις, οι εκπαιδευτικοί καλούνται να απαντήσουν για τη διαπολιτισμική τους ετοιμότητα, σε θέματα εκπαίδευσης και νομοθεσίας, γνώση του νομοθετικού πλαισίου, της εφαρμογής διαπολιτισμικών μοντέλων εκπαίδευσης, της προσαρμογής αναλυτικών προγραμμάτων.

Πίνακας 3. Αποτύπωση της αξιολόγησης των παραμέτρων αξιολόγησης της διαπολιτισμικής τους ετοιμότητας, σε θέματα εκπαίδευσης και νομοθεσίας

	Βαθμός	Χαρακτηρισμός
Η διαπολιτισμική ετοιμότητα, σε θέματα εκπαίδευσης και νομοθεσίας
Η γνώση του νομοθετικού πλαισίου	3,22	Πάρα πολύ καλή
Η εφαρμογή/προσαρμογή διαπολιτισμικών μοντέλων εκπαίδευσης	3,33	Πάρα πολύ καλή
Η προσαρμογή των αναλυτικών προγραμμάτων	3,44	Πάρα πολύ καλή

Οι μέσοι όροι για την αξιολόγηση των παραμέτρων που αφορούν στο κατά πόσο οι εκπαιδευτικοί έχουν ετοιμότητα, σε θέματα εκπαίδευσης και νομοθεσίας παρατηρούμε ότι είναι υψηλοί.

Στην τρίτη από τις πεντάβαθμες ερωτήσεις, οι εκπαιδευτικοί καλούνται να απαντήσουν για τη διαπολιτισμική τους ετοιμότητα, σε θέματα οργάνωσης και διοίκησης.

Πίνακας 3. Αποτύπωση της αξιολόγησης των παραμέτρων αξιολόγησης της διαπολιτισμικής τους ετοιμότητας, σε θέματα οργάνωσης και διοίκησης.

	Βαθμός	Χαρακτηρισμός
Η διαπολιτισμική τους ετοιμότητα των εκπαιδευτικών σε θέματα οργάνωσης και διοίκησης
Οργάνωση ενδοσχολικών εκπαιδευτικών εκδηλώσεων	3, 11	Πολύ καλή
Αντιμετώπιση προβλημάτων με γονείς και κηδεμόνες	3,89	Πάρα πολύ καλή
Διαχείριση τάξης	3,89	Πάρα πολύ καλή

Με βάση τα προαναφερόμενα αποτυπώνεται στον Πίνακα 3 οι μέσοι όροι για την αξιολόγηση των παραμέτρων που αφορούν στο κατά πόσο οι εκπαιδευτικοί έχουν ετοιμότητα, σε θέματα οργάνωσης και διοίκησης παρατηρούμε ότι είναι υψηλοί.

7. Συμπεράσματα-Προτάσεις

Η κατανόηση της πολιτισμικής ετερότητας σε θέματα γλώσσας, πολιτισμού, ταυτότητας, οδηγούν στην κοινωνική αλληλεπίδραση μεταξύ των μαθητών με όρους συναίνεσης, συνεργασίας και αλληλοσεβασμού. Η οργάνωση των ενδοσχολικών εκπαιδευτικών εκδηλώσεων, η σωστή αντιμετώπιση των προβλημάτων με γονείς και κηδεμόνες, η διαχείριση της τάξης, οδηγούν στη δημιουργία συνθηκών για την ενδυνάμωση των μαθητών, την έκφραση και κατανόηση της διαφορετικότητας, την ενθάρρυνση της σχολικής συμμετοχής, που προάγουν τη διαδικασία της μάθησης.

Η διαπολιτισμική επάρκεια και ετοιμότητα των εκπαιδευτικών του Σχολείου μου, που ασχολούνται με την άσκηση διαπολιτισμικού έργου στην αίθουσα διδασκαλίας, γίνεται φανερό ότι βρίσκεται σε υψηλό επίπεδο. Το παραπάνω είναι μια θετική διαπίστωση που αποδίδεται στην αποδοτικότητα των ενδοσχολικών επιμορφώσεων που υλοποιούνται τα τελευταία τέσσερα χρόνια στο Σχολείο. Η έρευνα που πραγματοποιήθηκε στο Σχολείο της Καβάλας μας οδηγεί στον επαναπροσδιορισμό της έννοιας της επιμόρφωσης και την κατανόηση της αποτελεσματικότητας που περικλείει η ενδοσχολική επιμόρφωση.

Βιβλιογραφία

· Γεωργογιάννης, Π. 2009.Εκπαιδευτική, Διαπολιτισμική επάρκεια και ετοιμότητα των εκπαιδευτικών Α/θμιας και Β/θμιας Εκπαίδευσης, Επιστημονική σειρά: Βηματισμοί για μια αλλαγή στην εκπαίδευση, Πάτρα, Τόμος 1ος, σελ 22

· Γεωργογιάννης, Π., (2010), Εκπαιδευτική Διαπολιτισμική Επάρκεια & Ετοιμότητα των εκπαιδευτικών Α’/βάθμιας & Β’/βάθμιας Εκπαίδευσης, Επιστημονική σειρά: Βηματισμοί για μια αλλαγή στην εκπαίδευση -Τόμος 1ος, Πάτρα, σ. 131

· Κοσσυβάκη, Φ. (2003), Ο ρόλος του εκπαιδευτικού στο μετανεωτερικό σχολείο: Προσδοκίες, προοπτικές, όρια- Στάσεις και αντιλήψεις των εκπαιδευτικών ως προς τη διδακτική τους ετοιμότητα, Αθήνα: Gutenberg, σ. 73

· Κοσσυβάκη, Φ. Η διαπολιτισμική ετοιμότητα του Έλληνα εκπαιδευτικού και η σημερινή σχολική πραγματικότητα: Θεωρητική και εμπειρική προσέγγιση, στο http://www.pee.gr/wpcontent/uploads/praktika_synedrion_files/new_soft/nees_eisigiseis/mer_g_th_en_vi/kossybaki.htm (προσπελάστηκε στις 4/06/11)

· Τουρτούρας, Χ. (2010), Σχολική αποτυχία και αποκλεισμός- Η περίπτωση των παιδιών από την πρώην Σοβιετική Ένωση, Αθήνα: Επίκεντρο, σ.91

· Postic, M. (1995), Η μορφωτική σχέση, Αθήνα: Gutenberg, σ. 65

· Ratherford, S. (2001). Organizational Cultures, Women Managers and Exclusion.Women in Management Review. Vol.16. No.8: 371-382.

vipapharm

web hosting and internet marketing by Siteowners Ltd