Περίληψη

Τα Μέσα επικοινωνίας καταλαμβάνουν πολύ χρόνο από τις δραστηριότητες στις οποίες επιδίδονται τα παιδιά. Η χρήση των διαρκώς μεταβαλλόμενων Μέσων απαιτεί την απόκτηση και ανάπτυξη δεξιοτήτων και ικανοτήτων για τις οποίες η τυπική και άτυπη εκπαίδευση έχει σημαντικό ρόλο. Το παρόν άρθρο συνιστά μια προσπάθεια διερεύνησης των διαστάσεων της εκπαίδευσης στα Μέσα.

Abstract

Children spend a very large part of their time on activities related to the Media. The use of continuously changing Media requires acquiring and developing skills, for which both formalized and informal education play an important role. The present article is an effort to identify the dimensions of Media education.

Εισαγωγή

Τα Μέσα επικοινωνίας αποτελούν κύρια έκφραση της δραστηριότητας των παιδιών στην καθημερινότητά τους και συμβάλλουν ως έναν βαθμό στη διαμόρφωση της προσωπικότητάς τους. Είναι χαρακτηριστικό πως τα παιδιά παρακολουθούν περισσότερο χρόνο τα Μέσα απ' ό,τι το σχολείο (Lemish, 2007). Στις μέρες μας τα Μέσα διακρίνονται για τη διαρκή μετεξέλιξή τους -απόρροια της ραγδαίας τεχνολογικής ανάπτυξης- που αναπόφευκτα οδηγεί στη σύγκλισή τους. Απότοκο αυτής της διαδικασίας είναι η χρήση τους να μη συνιστά μια γραμμική, μονόδρομη πρακτική, με προκαθορισμένα βήματα, αλλά χαρακτηρίζεται από τη ρευστότητα και την ποικιλία της. Οι παραπάνω συνθήκες απαιτούν από τους χρήστες των Μέσων -στην περίπτωσή μας από τα παιδιά- την ανάπτυξη πολλαπλών δεξιοτήτων στο επίκεντρο των οποίων βρίσκεται η κριτική εγρήγορση (Buckingham, 2008). Στην κατεύθυνση αυτή καθοριστικός είναι ο ρόλος της εκπαίδευσης στα Μέσα είτε στην τυπική είτε στην άτυπη εκπαίδευση.

Η έννοια της εκπαίδευσης στα Μέσα

Στις μέρες μας παγκοσμίως παρατηρείται -με την καθοριστική συμβολή των Μέσων- αύξηση της ποσότητας και της ταχύτητας παραγωγής νέων πληροφοριών. Τα Μέσα -ως έναν βαθμό- αποτελούν ουσιαστικό παράγοντα για μια καλύτερη αντίληψη του κόσμου. Τα κείμενά τους συνδυάζουν συχνά οπτικές, ακουστικές και γραπτές μορφές επικοινωνίας. Ο όρος «Μέσα» συγκαταλέγει όλο το φάσμα των σύγχρονων Μέσων επικοινωνίας: τηλεόραση, ραδιόφωνο, κινηματογράφο, βίντεο, διαφήμιση, φωτογραφίες, εφημερίδες, περιοδικά, ηχογραφημένη μουσική, ηλεκτρονικά παιχνίδια και διαδίκτυο (Buckingham, 2008). Στο πλαίσιο αυτό η εκπαίδευση στα Μέσα θεωρείται αναγκαιότητα και προαπαιτούμενο για την ενεργό συμμετοχή των πολιτών στη δημόσια ζωή. Αν και δεν υφίσταται ακόμα ένας διεθνώς αποδεκτός ορισμός, καθώς υπάρχουν επιστημολογικές, παιδαγωγικές, κοινωνιολογικές προεκτάσεις και περιορισμοί, η εκπαίδευση στα Μέσα θεωρείται μια ανοιχτή, διά βίου διαδικασία, μια διαρκής ανάλυση που περιλαμβάνει όχι μόνο το πώς ερμηνεύουμε εμείς τον κόσμο που μας περιβάλλει αλλά και τον τρόπο με τον οποίο οι άλλοι τον ερμηνεύουν για εμάς. Απευθύνεται σε όλους και συμβάλλει στην εμπέδωση της Δημοκρατίας (Κούρτη, 2008). Η εκπαίδευση στα Μέσα αφορά ιδιαίτερα τα παιδιά, τα οποία ενηλικιώνονται μέσα σε ένα πολύπλοκο, πολυμεσικό περιβάλλον. Σχεδόν όλες οι έρευνες κατατείνουν στη διαπίστωση ότι τα παιδιά περνούν περισσότερο χρόνο μπροστά στην τηλεόραση ή σε άλλα Μέσα παρά στο σχολείο (Βρύζας, 1997ˑ Lemish, 2007ˑ Ofcom, 2012ˑ Σεμεντεριάδης & Τσαμποδήμου, 2012ˑ Βρύζας & Τσιτουρίδου, 2014ˑ Σεμεντεριάδης, 2017ˑ Κανελλόπουλος, 2018). Η εκπαίδευση στα Μέσα επικεντρώνεται στη διαδικασία διδασκαλίας και μάθησης των Μέσων και αποβλέπει στην ανάπτυξη της κριτικής κατανόησης και της ενεργού συμμετοχής. Δημιουργεί, δηλαδή, χρήστες ικανούς να δίνουν τις δικές τους ερμηνείες, να προβαίνουν σε εμπεριστατωμένες κρίσεις και ταυτόχρονα να αποκτούν τη δυνατότητα να γίνονται οι ίδιοι παραγωγοί Μέσων (Buckingham, 2008). Στην εκπαίδευση στα Μέσα συμπεριλαμβάνεται η κατανόηση των εξής πέντε στοιχείων: 1.Τα μηνύματα των Μέσων είναι κατασκευασμένα και δεν αποτελούν μια αντανάκλαση της πραγματικότητας, 2.Τα μηνύματα κατασκευάζονται σε συγκεκριμένα πλαίσια τα οποία εκφράζουν συμφέροντα που έχουν οικονομική, πολιτική, ιστορική, πολιτισμική και αισθητική διάσταση, 3.Η ερμηνεία των μηνυμάτων των Μέσων είναι απόρροια μιας αλληλεπίδρασης ανάμεσα στον αναγνώστη, το κείμενο και το πολιτισμικό πλαίσιο, 4.Τα διάφορα Μέσα χρησιμοποιούν διάφορες γλώσσες, οι οποίες εκφράζονται σε ποικίλα συμβολικά συστήματα, μορφές και είδη, 5.Οι διάφορες αναπαραστάσεις στα Μέσα διαδραματίζουν καθοριστικό ρόλο στν τρόπο με τον οποίο αντιλαμβανόμαστε την κοινωνική μας πραγματικότητα (Aufderheide, 1997ˑ Kubey, 1998ˑ Brown, 1998). Επίσης, μέσω της εκπαίδευσης στα Μέσα καλλιεργούνται μια σειρά από στάσεις και δεξιότητες όπως: α)κριτική στάση απέναντι σε κάθε μορφή παραγωγής όλων των Μέσων (κείμενα, άρθρα, βιβλία, οπτικό και ακουστικό υλικό), β)διύλιση των πληροφοριών, δηλαδή επιλογή εκείνων που είναι παιδαγωγικά χρήσιμες για επεξεργασία, γ)εμβάθυνση στο νόημα και τη σημασία των πληροφοριών, δ)συσχέτιση των πληροφοριών με τις γνώσεις και το απόθεμα εμπειρίας που διαθέτει ο μαθητής και αξιολόγησή τους με τις προϋπάρχουσες γνώσεις και εμπειρίες, ε)διερεύνηση της εγκυρότητας και της αξιοπιστίας των πληροφοριών που διακινούνται από τα Μέσα, στ)εμπιστοσύνη στην προσωπική κρίση και αποδοχή του πλουραλισμού των ιδεών (Brown, 1998). Κρίνεται απαραίτητο να μη συγχέεται η εκπαίδευση στα Μέσα με την εκπαίδευση διά μέσου ή με τη βοήθεια των Μέσων. Στην πρώτη περίπτωση τα Μέσα συνιστούν το αντικείμενο της διδασκαλίας, ενώ στη δεύτερη το εργαλείο, το βοήθημα διδασκαλίας στην κατεύθυνση της εκπαιδευτικής τεχνολογίας (Buckingham, 2008).

Βασικές προσεγγίσεις στην εκπαίδευση στα Μέσα

Δύο είναι οι βασικές προσεγγίσεις στην εκπαίδευση στα Μέσα: η προστατευτική προσέγγιση και η προσέγγιση των πολιτισμικών σπουδών. Στην πρώτη τα παιδιά θεωρούνται παθητικοί δέκτες μηνυμάτων των Μέσων, οι οποίοι στερούνται γνωστικής «πανοπλίας», δεν είναι σε θέση να τα διαχειριστούν τα μηνύματα και χειραγωγούνται από αυτά (Βρύζας, 1997). Στην προσέγγιση αυτή τα Μέσα είναι παντοδύναμα, ασκούν καταλυτική επίδραση στις συμπεριφορές, στις αντιλήψεις και τις συνήθειες της ζωής των ανθρώπων. Θεωρητικό υπόβαθρο της προστατευτικής προσέγγισης νοούνται η αντιπαράθεση μεταξύ υψηλής και μαζικής κουλτούρας, η έννοια της πολιτιστικής βιομηχανίας σύμφωνα με τους θεωρητικούς της Σχολής της Φραγκφούρτης και οι παραδοχές των κλασικών προσεγγίσεων των επιδράσεων, οι οποίοι διακρίνονται από μια ισχυρή πεποίθηση στην άμεση επίδραση των Μέσων στα άτομα (Σεραφετινίδου, 1987). Στη λογική αυτή δίνεται έμφαση στον ρόλο της πρόληψης, ώστε οι αρνητικές συνέπειες από τη χρήση των Μέσων να είναι όσο το δυνατόν λιγότερες (Lemish, 2007). Σύμφωνα με την παραπάνω λογική το εκπαιδευτικό σύστημα απαιτείται να δημιουργήσει τις κατάλληλες συνθήκες, επιδιώκοντας την οικοδόμηση νοητικού εξοπλισμού στα παιδιά, με σκοπό αυτά να έχουν τη δυνατότητα να «αποκρούσουν» τα μηνύματα των Μέσων. Τα παιδιά και οι νέοι πρέπει να είναι σε θέση να διαχωρίζουν τα ευτελή προϊόντα των Μέσων και να αντισταθούν μέσω της εκπαίδευσης στη χειραγώγησή τους.

Στην προσέγγιση των πολιτισμικών σπουδών ή κριτική προσέγγιση τονίζεται η κριτική στην κυρίαρχη ιδεολογία και στην ανάλυση των πολιτικών που εφαρμόζονται σε ζητήματα φύλου, φυλής, κοινωνικής τάξης και σεξουαλικότητας. Επίσης, προωθείται η παραγωγή εναλλακτικών αντι-ηγεμονικών media, αναλύεται το κοινωνικό πλαίσιο καθώς και οι τρόποι άσκησης του κοινωνικού ελέγχου και αντιμετωπίζεται το κοινό ως ενεργό στη διαδικασία δημιουργίας νοήματος (Kellner & Share, 2005). Στην πολιτισμική προσέγγιση αμφισβητείται η δυνατότητα απομόνωσης της επίδρασης των Μέσων από άλλους κοινωνικούς παράγοντες. Επιπλέον δεν υποστηρίζεται η διάκριση μεταξύ λαϊκής και υψηλής κουλτούρας και υιοθετούνται λογικές αναγνώρισης της λαϊκής κουλτούρας και ένταξης της εξωσχολικής κουλτούρας των παιδιών στην κουλτούρα του σχολείου (Buckingham, 2008).

Ένταξη της εκπαίδευσης στα Μέσα στο εκπαιδευτικό σύστημα

Η εκπαίδευση στα Μέσα θα μπορεί να ενταχθεί στην εκπαιδευτικό σύστημα είτε σε ένα από τα μαθήματα του αναλυτικού προγράμματος είτε ως ξεχωριστό μάθημα (Media studies). Στην πρώτη περίπτωση μπορεί να υιοθετηθεί το παράδειγμα της Μεγάλης Βρετανίας όπου η εκπαίδευση στα Μέσα εντάσσεται κυρίως στο μάθημα της Γλώσσας. Στη δεύτερη περίπτωση, η εκπαίδευση στα Μέσα διατρέχει κάθετα το σύνολο των μαθημάτων. Αυτό σημαίνει πως σε όλα τα μαθήματα τα Μέσα διαδραματίζουν σημαντικό ρόλο και ο εκπαιδευτικός οφείλει να αναφέρεται και να χρησιμοποιεί τα Μέσα. Στην περίπτωση αυτή, ουσιαστικά εστιάζουμε σε διαθεματικές και διεπιστημονικές λογικές. Στην τρίτη περίπτωση, ένα διακριτό μάθημα για τα Μέσα μπορεί να συμβάλλει στην εις βάθος και ποιοτική μελέτη τους αμβλύνοντας τα αρνητικά της ποικιλότροπης χρήσης τους και διευρύνοντας τα θετικά (Ασλανίδου, 2000). Γενικότερα, μια εκπαίδευση στα Μέσα κάνει τη διδασκαλία πιο δυναμική, διαμορφώνει πολιτική συνείδηση, δημιουργεί αυτόνομους/ες μαθητές/μαθήτριες καλλιεργεί την κριτική ικανότητα και διαμορφώνει τις προϋποθέσεις για την ανάπτυξη συνθετικών δημιουργικών εργασιών. Η Εκπαίδευση στα Μέσα λειτουργεί προς όφελος της κοινωνίας και του πολίτη, διότι διευρύνει την αντίληψη της Εκπαίδευσης και παρέχει τη δυνατότητα όσμωσης μεταξύ σχολείου και κοινωνίας καταρρίπτοντας κάθε στεγανό (Ασλανίδου, 2000).

Η εκπαίδευση στα Μέσα στην Ελλάδα και σε άλλες χώρες

Στο ελληνικό εκπαιδευτικό σύστημα η εκπαίδευση στα Μέσα ουσιαστικά δεν υφίσταται. Το μάθημα της πληροφορικής έχει καθαρά τεχνικό χαρακτήρα. Το τελευταίο χρονικό διάστημα η έννοια του γραμματισμού στα Μέσα προτείνεται στο πλαίσιο της ανάπτυξης δεξιοτήτων στο Δημοτικό σχολείο. Η μη ύπαρξη της εκπαίδευσης στα Μέσα στο ελληνικό εκπαιδευτικό σύστημα κατά βάση οφείλεται στη δυσκαμψία των διοικητικών δομών και οργάνων στην εκπαίδευση, στην έλλειψη επιμορφωτικών δράσεων και στις διαφορετικές προτεραιότητες στο αναλυτικό πρόγραμμα (Νίκα, 2007). Η Βρετανία θεωρείται πρωτοπόρος στην Εκπαίδευση στα Μέσα με διαφορετικές θεωρήσεις ανά χρονικά διαστήματα. Αρχικά, είχε έντονο προστατευτικό χαρακτήρα, στη συνέχεια είναι εμφανής η προσέγγιση των πολιτισμικών σπουδών και αργότερα η θεωρία της οθόνης κυριαρχεί. Μετέπειτα, δίνεται έμφαση στο κοινό με τη θεωρία της χρήσης και ικανοποίησης. Οι Ηνωμένες Πολιτείες έχουν μια πιο συντηρητική θέση και υιοθετούν έντονα την προστατευτική προσέγγιση. Στην Ολλανδία η εκπαίδευση στα Μέσα δεν αποτελεί ξεχωριστό μάθημα και εντάσσεται στο μάθημα της Αισθητικής αγωγής. Στην Ισπανία το Grupo Comunicar -ένα δίκτυο καθηγητών, ειδικών της επικοινωνίας και εκπαιδευτών- άσκησε τεράστια επιρροή στη διαμόρφωση της κρατικής πολιτικής στο συγκεκριμένο πεδίο. Οι δράσεις του δικτύου επικεντρώνονται στην ενημέρωση και εκπαίδευση στα σχολεία, στη διοργάνωση σεμιναρίων και συνεδρίων και στην έκδοση βιβλίων (Νίκα, 2007). Στη Γαλλία η εκπαίδευση στα Μέσα διατρέχει όλα τα μαθήματα και επιδιώκει την ανάπτυξη κριτικών χρηστών των Μέσων. Τέλος, στην Ιταλία το Υπουργείο Παιδείας φροντίζει να εντάξει τον λεγόμενο «τεχνολογικό αλφαβητισμό» στην πρωτοβάθμια εκπαίδευση (Νίκα, 2007).

Επίλογος

Συμπερασματικά, η εκπαίδευση στα Μέσα συνιστά κάτι περισσότερο από μια καινοτόμο εκπαιδευτική δράση στο πλαίσιο της τυπικής ή άτυπης εκπαίδευσης. Ουσιαστικά, αποτελεί τον πυρήνα της κοινωνικοποίησης και της πολιτειότητας του παιδιού. Αν και θεωρείται χαρακτηριστικό της δια βίου μάθησης, ωστόσο παρέχει τη δυνατότητα -κυρίως στα παιδιά και τους/τις εφήβους- να συνειδητοποιήσουν τη σημασία του ενεργού και κριτικά σκεπτόμενου πολίτη στην υπό διαμόρφωση αυριανή κοινωνία.

Αναφορές

Aufderheide, P. (1997). Media literacy: from a report of the national leadership conference on media literacy. In R. Kubey (Ed.), Media literacy in the information age (pp. 79-86). New Brunswick, N.J.: Transaction Publishers.

Brown, J. A. (1998). Media Literacy Perspectives. Journal of Communication, 48(1), 44-57.

Buckingham, D. (2008). Εκπαίδευση στα ΜΜΕ. Αλφαβητισμός, μάθηση και σύγχρονη κουλτούρα. (Ε. Κούρτη, Επιμ., & Ι. Σκαρβέλη, Μεταφρ.) Αθήνα: Ελληνικά Γράμματα.

Kellner , D., & Share, J. (2005). Toward Critical Media Literacy: Core concepts, debates, organizations, and policy. Discourse: Studies in the Cultural Politics of Education, 26(3), 369-386.

Kubey, R. (1998). Obstacles to the Development of Media Education in the United States. Journal of Communication , 48(1), 58-69.

Lemish, D. (2007). Children and Television: A Global Perspective . Oxford: Blackwell.

Ofcom. (2012). Children and Parents:Media Use and Attitudes Report. Retrieved 9 10, 2019, from https://www.ofcom.org.uk: https://www.ofcom.org.uk/__data/assets/pdf_file/0020/56324/main.pdf

Ασλανίδου, Σ. (2000). Ο Μύθος Του Παθητικού Τηλεθεατή. Αθήνα: Δρομέας.

Βρύζας, Κ. (1997). Μέσα επικοινωνίας και παιδική ηλικία. Θεσσαλονίκη: Βάνιας.

Βρύζας, Κ., & Τσιτουρίδου, Μ. (2014). Νέοι και τεχνολογίες της επικοινωνίας. Αθήνα: Gutenberg.

Κανελλόπουλος, Γ. (2018). Ασφάλεια στο Διαδίκτυο και Παιδιά Προσχολικής Ηλικίας. Μεταπτυχιακή Διπλωματική Εργασία, Πανεπιστήμιο Αιγαίου, Τμήμα Μηχανικών Πληροφοριακών και Επικοινωνιακών συστημάτων. Μεταπτυχιακό Πρόγραμμα Σπουδών "Πληροφοριακά και Επικοινωνιακά Συστήματα", Σάμος.

Κούρτη, Ε. (2008). Εισαγωγή. Στο D. Buckingham, Εκπαίδευση στα ΜΜΕ. Αλφαβητισμός, μάθηση και σύγχρονη κουλτούρα (Ι. Σκαρβέλη, Μεταφρ.). Αθήνα: Ελληνικά Γράμματα.

Νίκα, Β. (2007). Οπτικοακουστικός αλφαβητισμός στην Ελλάδα και το εξωτερικό. Ζητήματα Επικοινωνίας, 6, 43-58.

Σεμεντεριάδης , Θ., & Τσαμποδήμου, Δ. (2012). Η τηλεόραση στην καθημερινή ζωή των παιδιών πρωτοσχολικής ηλικίας. Στο Πρακτικά 3ου Συνεδρίου Προσχολικής Αγωγής «Η έρευνα στην παιδική ηλικία: Προσδιορίζοντας ένα νέο ερευνητικό τοπίο» Ιωάννινα 11, 12 & 13 Μαΐου 2012,σελ. 538-548.

Σεμεντεριάδης, Θ. (2017). Εισαγωγή. Στο Θ. Σεμεντεριάδης (Επιμ.), Τα Μέσα Επικοινωνίας Στην Εκπαίδευση Των Μικρών Παιδιών. Εφαρμογές στον παιδικό σταθμό (σσ. 9-13). Αθήνα: Λεξίτυπον.

Σεραφετινίδου, Μ. (1987). Κοινωνιολογία των μέσων μαζικής επικοινωνίας: Ο ρόλος των μέσων στην αναπαραγωγή του σύγχρονου καπιταλισμού. Αθήνα: Gutenberg.

vipapharm