Εσωτερικό Γης για μαθητές με Αναπηρίες Όρασης.

Οι εκπαιδευτικοί που διδάσκουν μαθήματα που σχετίζονται με τις γεωεπιστήμες σε μαθητές με αναπηρίες όρασης έχουν να αντιμετωπίσουν μια επιπλέον πρόκληση καθώς στην περίπτωση αυτή οι οπτικές αναπαραστάσεις δεν αποτελούν επιλογή. Οι παραπάνω μαθητές ωστόσο ανταποκρίνονται εξαιρετικά καλά σε αισθητήρια ερεθίσματα, τα οποία μπορούν να χρησιμοποιηθούν σε δραστηριότητες πρακτικής εξάσκησης (hands-on). Αυτή η πολύτιμη προσέγγιση στην εκπαίδευσή τους συμβάλει στην απόκτηση νέων εμπειριών και οδηγεί στην κατανόηση απλών επιστημονικών εννοιών οι οποίες με τη σειρά τους θέτουν τα θεμέλιά για την περεταίρω διερεύνηση και διδασκαλία πολυπλοκότερων αντιλήψεων.

Στην παρούσα εργασία παρουσιάζεται μία ολοκληρωμένη εκπαιδευτική πρόταση, εξατομικευμένης διδασκαλίας, για μαθητές με αναπηρίες όρασης. Η προσέγγιση αυτή εμπλέκει τους μαθητές σε δραστηριότητες προκειμένου αυτοί να προσεγγίσουν έννοιες όπως η δομή του εσωτερικού της Γης, οι κινήσεις των λιθοσφαιρικών πλακών, η δημιουργία σεισμών και τα αποτελέσματα τους. Η εργασία αυτή στοχεύει στο να αποτελέσει ένα χρήσιμο εργαλείο οδηγό για τη διδασκαλία της αντίστοιχης ενότητας του μαθήματος της Γεωλογίας-Γεωγραφίας σε μαθητές γενικού γυμνασίου με αναπηρίες όρασης. Ως εκ τούτου, περιγράφονται οι μη εξειδικευμένες τεχνικές παρασκευής προσβάσιμων εκπαιδευτικών αντικειμένων που κατασκευάστηκαν με υλικά που είναι εύκολο να βρεθούν και έχουν χαμηλό κόστος, συνοδευόμενα από τα αντίστοιχα σενάρια διδασκαλίας που προτείνονται σε κάθε περίπτωση. Το σύνολο του εκπαιδευτικού υλικού που παρουσιάζεται, σχεδιάστηκε και αναπτύχθηκε ώστε να αποτελέσει μια ευχάριστη εμπειρία που προκαλεί το ενδιαφέρον των μαθητών.

Συμπερασματικά, η διδασκαλία θεμάτων που αφορούν τη Γεωλογία δεν θα πρέπει να αποφεύγεται σε μαθητές με αναπηρίες όρασης. Οι εκπαιδευτικοί ειδικής αγωγής ή οι εκπαιδευτικοί που έτυχε στην τάξη τους να έχουν μαθητές που αντιμετωπίζουν αναπηρίες όρασης μπορούν να εφαρμόσουν αυτούσιες τις βιωματικές δραστηριότητες που παρουσιάζονται, ενώ ενθαρρύνεται η χρήση των παραπάνω προτάσεων ως πηγή έμπνευσης που μπορεί να οδηγήσει στην παραγωγή παρόμοιου εκπαιδευτικού υλικού που να απευθύνεται σε διαφορετικές τάξεις, ηλικίες ή και σε διαφορετικά γνωστικά αντικείμενα.

Abstract

Whoever teaches geoscience-related courses to visually impaired students faces an additional challenge as, in that case, visual representations are not an option. Such students, however, respond extremely well to sensory stimuli, that can be used in hands-on activities. This valuable educational approach contributes to the acquisition of new experiences and leads to the understanding of simple scientific concepts and sequentially sets the foundation for further investigation and teaching of more complex concepts.

This paper presents a total educational proposal for students with visual disabilities that uses hands-on activities in order to approach concepts such as the Earth's interior structure, plate tectonics, earthquake causes and effects. The aim of this study is to be used as a useful Geology course guide tool for teaching visually impaired junior high school students. Therefore, a series of non-specialized construction techniques are presented that can be used to create accessible and low cost educational objects, made with easy to find materials, accompanied by the corresponding teaching scenarios suggested in each case. This set of educational material presented is designed and developed to provide a joyful experience that arouses the students’ interest.

As a conclusion, teaching Geology to visually impaired students should not be avoided. Special education teachers or teachers who accidentally happen to have students with visual impairments in their classes may apply the hands-on activities presented. Using the suggestions above as an inspiration, teachers are fostered to proceed at the production of similar material that is addressed to different ages, classes or lessons.

1. Εισαγωγή

Αν και η διδασκαλία των φυσικών επιστημών χωρίς τη χρήση οπτικών αναπαραστάσεων αποτελεί πρόκληση για τους εκπαιδευτικούς μαθητών με αναπηρίες όρασης [1], οι παραπάνω μαθητές ανταποκρίνονται εξαιρετικά καλά σε ηχητικά και σωματικά ερεθίσματα, τα οποία μπορούν να χρησιμοποιηθούν σε δραστηριότητες πρακτικής εξάσκησης αποτελώντας μια πολύτιμη προσέγγιση στην εκπαίδευσή τους [2]. Είναι χαρακτηριστικό ότι πολλοί μαθητές με σοβαρές οπτικές αναπηρίες που έχουν προσεγγίσει εργαστηριακά τις φυσικές επιστήμες ισχυρίζονται ότι η εκπαιδευτική διαδικασία ήταν ευχάριστη γι’ αυτούς ενώ χαρακτηρίζουν τις δραστηριότητες πρακτικής εξάσκησης ως καθοριστικής σημασίας [3]. Επιπλέον είναι διάχυτη η άποψη ότι οι δραστηριότητες πρακτικής εξάσκησης (hands-on) είναι ιδανικές για τη διδασκαλία των φυσικών επιστημών σε μαθητές με αναπηρίες όρασης καθώς η πρόσβαση στο υλικό του μαθήματος περιλαμβάνει την απόκτηση νέων εμπειριών [4] και οδηγεί στην κατανόηση απλών επιστημονικών εννοιών οι οποίες θέτουν τα θεμέλιά για την περεταίρω διερεύνηση και διδασκαλία πολυπλοκότερων αντιλήψεων [1].

Ο όρος εκπαιδευτικό υλικό (Teaching/Learning Materials, TLM) αναφέρεται σε ένα ευρύ φάσμα ανθρώπινων και μη ανθρώπινων πόρων, το οποίο περιλαμβάνει συλλογή υλικών οποιασδήποτε μορφής, συμπεριλαμβανομένων ζωντανών και άβιων αντικειμένων, που μπορούν να χρησιμοποιηθούν από τον εκπαιδευτικό για να μεταφέρει πληροφορίες, να διευκολύνει, να ενθαρρύνει, να βελτιώσει και να προωθήσει δραστηριότητες που θα κάνουν τη μάθηση πιο συναρπαστική, ενδιαφέρουσα και διαδραστική [5,6]. Ο όρος προσβασιμότητα (Αccessibility) αναφέρεται στο σχεδιασμό ο οποίος επιτρέπει στα άτομα με αναπηρίες να έχουν, μεταξύ άλλων, ισότιμη πρόσβαση στην κοινωνία, στο φυσικό περιβάλλον, σε προϊόντα ή υπηρεσίες, στην πληροφορία και την επικοινωνία [7]. Από τα παραπάνω γίνεται αντιληπτό ότι ως προσβάσιμο εκπαιδευτικό υλικό (Accessible educational material) χαρακτηρίζεται εκείνο το εκπαιδευτικό υλικό το οποίο, ανεξάρτητα από το εάν έχει σχεδιαστεί από την αρχή για χρήση από όλους τους μαθητές ή μόνο για μαθητές με αναπηρίες [8], πληροί τις προϋποθέσεις προσβασιμότητας και συμβάλει στην κοινωνική ένταξη των ατόμων με αναπηρία [9].

Κοινή πεποίθηση μεταξύ των εκπαιδευτικών που διδάσκουν μαθητές με Α.Ο. αποτελεί η αναγκαιότητα χρήσης κατάλληλου εκπαιδευτικού υλικού η οποία οδηγεί σε αποτελεσματικότερη διδασκαλία και μάθηση ενώ αντίθετα η έλλειψη του και η προσήλωση σε μια περιγραφική, αφηγηματική διδασκαλία που χρησιμοποιεί αποκλειστικά το σχολικό βιβλίο διδασκαλίας, μεταξύ άλλων, περιορίζει τις εκπαιδευτικές δυνατότητες των μαθητών, δυσχεραίνει περεταίρω τη μάθηση ενώ στερεί τη δυνατότητα αξιοποίησης όλων των αισθήσεων [10]. H απουσία μάλιστα προσβάσιμου εκπαιδευτικού υλικού, από μαθήματα που περιλαμβάνουν μεγάλο όγκο οπτικής πληροφορίας, έχει επισημανθεί ως ένας από τους βασικότερους λόγους μείωσης των προσδοκιών που έχουν οι μαθητές για τις Φυσικές Επιστήμες και τελικά την απομάκρυνση τους από αυτές [11,12]. Χρησιμοποιώντας την φαντασία του, ο κάθε εκπαιδευτικός μπορεί να επινοήσει διάφορους τρόπους χρήσης των μέσων που διαθέτει για να μπορέσουν να ξεπεραστούν τα εμπόδια που προκαλούν οι Αναπηρίες Όρασης [13], ανάλογα με τις ανάγκες των μαθητών του, τη βαθμίδα εκπαίδευσης, το διδακτικό αντικείμενο, τον χρόνο και την προσπάθεια που διατίθεται να αφιερώσει [10].

Η χρήση του κατάλληλου εκπαιδευτικού υλικού αποτελεί προτεραιότητα πρωταρχικής σημασίας σε μια κοινωνία που νοιάζεται για τα δικαιώματα των μαθητών με αναπηρίες [10,14]. Οι μαθητές με αναπηρίες όρασης έχουν τη δυνατότητα να αντιληφθούν τις ίδιες επιστημονικές έννοιες με τους συνομηλίκους τους, με την προϋπόθεση των κατάλληλων τροποποιήσεων στη διδασκαλία [15]. Έτσι, χρησιμοποιώντας τις υπόλοιπες αισθήσεις τους, αλλά έχοντας και την απαραίτητη υποστήριξη, μπορούν να αποκτήσουν τις γνώσεις, να αναπτύξουν ικανότητες και να διαμορφώσουν την προσωπικότητά τους, όπως και οι βλέποντες συμμαθητές τους [16]. Προκειμένου όμως να συμμετάσχουν σε δραστηριότητες πρακτικής εξάσκησης, οι μαθητές με αναπηρίες όρασης όχι μόνο χρειάζονται τα κατάλληλα βοηθήματα στη διδασκαλία τους, αλλά θα πρέπει οι δραστηριότητες να προσφέρουν ένα στοιχείο πρόκλησης του ενδιαφέροντος παρουσιαζόμενες ως μια μορφή περιπέτειας και εξερεύνησης [1,17].

Σε αυτό το άρθρο δίνεται έμφαση στη διαδικασία παραγωγής προσβάσιμου εκπαιδευτικού υλικού που παρήχθη για την διδασκαλία μαθητών γυμνασίου με αναπηρίες όρασης, καθώς και στα εκπαιδευτικά σενάρια που προτείνονται, προκειμένου αυτοί να προσεγγίσουν έννοιες όπως είναι η δομή του εσωτερικού της Γης, οι κινήσεις των λιθοσφαιρικών πλακών, η δημιουργία σεισμών και τα αποτελέσματα τους. Για τα προσβάσιμα εκπαιδευτικά αντικείμενα, χρησιμοποιήθηκαν μη εξειδικευμένες τεχνικές κατασκευής και επιλέχθηκαν υλικά που είναι εύκολο να βρεθούν και έχουν χαμηλό κόστος. Το σύνολο του εκπαιδευτικού υλικού που παρουσιάζεται, σχεδιάστηκε και αναπτύχθηκε ώστε να αποτελέσει μια ευχάριστη εμπειρία που προκαλεί το ενδιαφέρον των μαθητών. Το υλικό που περιγράφεται, αν και θεωρείται πρωτότυπο, έχει βασιστεί, ανά περίπτωση, είτε σε προτάσεις για βλέποντες μαθητές, οι οποίες προσαρμόστηκαν κατάλληλα και εντάχθηκαν στο σενάριο διδασκαλίας για μαθητές με αναπηρίες όρασης, είτε αποτελεί βελτιωμένη παραλλαγή προηγούμενων αντίστοιχων προτάσεων. Πιο συγκεκριμένα:

· H ιδέα της χρήσης βρώσιμων υλικών για την προσομοίωση της δομής του εσωτερικού της Γης, βασίστηκε σε αντίστοιχες προτάσεις που αφορούσαν τη διδασκαλία τόσο σε βλέποντες μαθητές [18], όσο και σε μαθητές με αναπηρίες όρασης [19].

· H έμπνευση για την δραστηριότητα με τις σχετικές κινήσεις Λιθοσφαιρικών Πλακών προέρχεται από την Hospital [20] η οποία πρότεινε την χρήση χαρτονιών διαφορετικής υφής στην διδασκαλία της διάνοιξης των ωκεανών σε μαθητές με αναπηρίες όρασης αλλά και την πρόταση του Howe [21] στην οποία οι κινήσεις των λιθοσφαιρικών πλακών προσομοιώνονται με κινήσεις των χεριών του μαθητή. Χρησιμοποιήθηκε επίσης η παρομοίωση της ταχύτητας κίνησης των πλακών με εκείνη της ανάπτυξης των νυχιών του ανθρώπου [22].

· Η ιδέα για τη διδασκαλία της μετακίνησης των ηπείρων με τη μορφή δραστηριοτήτων συναρμολόγησης αναπαραστάσεων (πάζλ) των ηπείρων δεν είναι καινούρια καθώς έχει προταθεί τόσο για βλέποντες μαθητές [23] όσο και για μαθητές με αναπηρίες όρασης [24]. Ωστόσο, στην προτεινόμενη δραστηριότητα επιχειρείται προσέγγιση με διαφορετικά υλικά κατασκευής που έχουν διακριτή υφή μεταξύ τους.

· Προτείνεται μια προσέγγιση της ελαστικής παραμόρφωσης με χρήση καθημερινών υλικών και τη θραύση τους, με σκοπό την διδασκαλία των αντίστοιχων εννοιών παραμόρφωσης και θραύσης των πετρωμάτων σε μαθητές με αναπηρίες όρασης, μια ιδέα που βασίζεται σε παρόμοιες προσεγγίσεις που έχουν προταθεί για βλέποντες μαθητές [25,26].

· Η χρήση φυσικών ηχογραφήσεων στην εκπαιδευτική διαδικασία έχει προταθεί από πολλούς συγγραφείς όπως η Ετμεκτσόγλου [27] η οποία χρησιμοποιεί ήχους από σεισμούς, θάλασσες και ποτάμια, η Petersen [28] η οποία προτείνει παιχνίδια αντιστοίχισης φυσικών ηχογραφήσεων στην ειδική αγωγή, ενώ προτάσεις για χρήση φυσικών ηχογραφήσεων σε μαθητές με αναπηρίες όρασης έχουν γίνει από τους Pestrong [29] και Hospital [30].

· Η ιδέα της ανύψωσης ενός σεισμογραφήματος χρησιμοποιώντας σιλικόνη προήλθε από τους Ratajeski [31] και Salisbury [32] οι οποίοι χρησιμοποίησαν παρόμοια υλικά και τεχνικές για να παράξουν απτικά διαγράμματα.

2. Γενικοί και διδακτικοί στόχοι

Απώτερος στόχος είναι η δημιουργία ευχάριστου και διασκεδαστικού εκπαιδευτικού υλικού, για μαθητές με αναπηρίες όρασης, που να εκθέτει τους μαθητές σε μια ποικιλία νέων αισθητηριακών εμπειριών ως μέρος βιωματικών δραστηριοτήτων [1,2,21,32,33], να προκαλεί το ενδιαφέρον τους για το μάθημα της Γεωλογίας- Γεωγραφίας και να χρησιμοποιεί προσβάσιμο υλικό, φιλικό προς τους μαθητές, που να μπορούν να το κατασκευάσουν οι ίδιοι οι εκπαιδευτικοί με απλά υλικά χαμηλού κόστους.

Η παρούσα προσέγγιση αναπτύχθηκε με σκοπό να βοηθήσει τους εκπαιδευτικούς, που διδάσκουν το μάθημα ¨Γεωλογία-Γεωγραφία¨ της Α τάξης του γενικού γυμνασίου σε μαθητές με αναπηρίες όρασης. Είναι συμβατή τόσο με το γενικό όσο και με το διαφοροποιημένο Διαθεματικό Ενιαίο Πλαίσιο Προγραμμάτων Σπουδών (Δ.Ε.Π.Π.Σ.) και Αναλυτικό Πρόγραμμα Σπουδών (Α.Π.Σ.) διδασκαλίας του μαθήματος σε [34,35] και βοηθά τους μαθητές να προσεγγίσουν έννοιες όπως είναι η δομή του εσωτερικού της Γης, οι λιθοσφαιρικές πλάκες, η μετακίνηση των ηπείρων και η δημιουργία σεισμών.

Πιο συγκεκριμένα, οι μαθητές, μετά το δίωρο μάθημα, θα πρέπει να είναι σε θέση:

· Να αναφέρουν τα ονόματα των στρωμάτων του εσωτερικού της Γης και να τα διακρίνουν ως προς τη φυσική τους κατάσταση και το πάχος τους.

· Να διακρίνουν τις σχετικές κινήσεις των λιθοσφαιρικών πλακών και να περιγράφουν πότε αυτές μπορούν να οδηγήσουν στη γένεση οροσειρών ή ηφαιστείων.

· Να υποστηρίζουν την θεωρία της μετακίνησης των ηπείρων χρησιμοποιώντας τα κατάλληλα επιχειρήματα.

· Να συσχετίζουν τους σεισμούς με τη θραύση πετρωμάτων.

· Να αναφέρουν υλικές και ψυχολογικές συνέπειες των σεισμών στους ανθρώπους.

3. Προτάσεις διδασκαλίας

Οι προτάσεις διδασκαλίας που ακολουθούν σχεδιάστηκαν για εξατομικευμένη διδασκαλία μαθητών με αναπηρίες όρασης και o εκτιμώμενος συνολικός χρόνος για την εφαρμογή τους, όπως προαναφέρθηκε, δεν ξεπερνά τις δύο διδακτικές ώρες.

3.1. Μοντέλο δομής του εσωτερικού της Γης

Στο εκπαιδευτικό αντικείμενο που προτείνεται (Εικόνα 1), το γλύκισμα λειτουργεί ως μοντέλο της δομής της Γης καθώς οι ιδιότητες των υλικών ζαχαροπλαστικής προσομοιάζουν με αντίστοιχες ιδιότητες των τμημάτων του εσωτερικού της. Ο στερεός εσωτερικός πυρήνας (κουφέτο σοκολάτας) περιβάλλεται από τον εξωτερικό υγρό πυρήνα (πραλίνα φουντουκιού), ενώ και εκείνος περιβάλλεται από τον μανδύα που βρίσκεται σε ημίρρευστη κατάσταση (μαλακή ζαχαρόπαστα) και τέλος στην επιφάνεια υπάρχει σε στερεή κατάσταση ο φλοιός ο οποίος μαζί με το ανώτερο τμήμα του μανδύα αποτελούν την λιθόσφαιρα που αποτελείται από μεγάλα ανεξάρτητα τμήματα (κομμάτια από λεπτό μπισκότο κολλημένα εξωτερικά).

Εικόνα 1: Γλύκισμα που προτείνεται να λειτουργήσει ως μοντέλο της δομής του εσωτερικού της Γης, πριν (επάνω) και μετά (κάτω) από την εφαρμογή του διδακτικού σεναρίου.

3.1.1. Κατασκευή αντικειμένου

Για την κατασκευή του αντικειμένου της 1^ης δραστηριότητας προτείνεται να ακολουθηθεί η διαδικασία που περιλαμβάνει τα διαδοχικά βήματα που ακολουθούν:

1. Από την προηγούμενη ημέρα μπαίνει στην κατάψυξη μια παγοθήκη στην οποία τοποθετείται η πραλίνα φουντουκιού και μέσα σε αυτή βυθίζεται ένα κουφέτο σοκολάτας (τύπου M&M's) έτσι ούτως ώστε να παγώσει και στερεοποιηθεί πλήρως.

2. Την επόμενη ημέρα το παραπάνω παγωμένο μίγμα περιβάλλεται από την μαλακή ζαχαρόπαστα έτσι ούτως ώστε να κατασκευαστεί μια σφαίρα διαμέτρου δέκα περίπου εκατοστών.

3. Εξωτερικά επικολλάται το μπισκότο, σπασμένο σε μεγάλα κομμάτια, με τη βοήθεια μικρής ποσότητας μελιού.

4. Στη συνέχεια, έως την ώρα της εφαρμογής, δίνεται ο απαραίτητος χρόνος για να ξεπαγώσει ο ¨εξωτερικός πυρήνας¨.

3.1.2. Προτεινόμενη δραστηριότητα

Σύμφωνα με το προτεινόμενο εκπαιδευτικό σενάριο εξατομικευμένης διδασκαλίας, ο εκπαιδευτικός, με την κατάλληλη καθοδήγηση, παροτρύνει το μαθητή να αποδομεί σταδιακά το γλύκισμα, ενώ του ζητά να περιγράφει τις ιδιότητες των υλικών που σταδιακά ανακαλύπτει μέσω της αφής. Ταυτόχρονα δίνει στο μαθητή την κατάλληλη ανατροφοδότηση σχετικά με τις ιδιότητες των αντίστοιχων τμημάτων του εσωτερικού της Γης. Συγκεκριμένα προτείνεται ο εκπαιδευτικός να ακολουθεί διαδοχικά τα παρακάτω βήματα:

1. Ο εκπαιδευτικός παρουσιάζει το γλύκισμα στο μαθητή και του εξηγεί ότι αυτό αποτελεί ένα μοντέλο της δομής της Γης κατασκευασμένο από ακίνδυνα φαγώσιμα υλικά που θα βοηθήσει στην κατανόηση της δομής της.

2. Ο μαθητής παροτρύνεται να κάνει μια γρήγορη σάρωση του αντικειμένου με την αφή. Του ζητείται να περιγράψει πως είναι φτιαγμένο εξωτερικά, εάν δηλαδή είναι ενιαίο ή είναι σπασμένο σε κομμάτια και ο εκπαιδευτικός εισάγει την έννοια των λιθοσφαιρικών πλακών.

3. Στη συνέχεια ο εκπαιδευτικός ζητά από το μαθητή να ξεκολλήσει ένα από τα εξωτερικά κομμάτια από μπισκότο και να σχολιάσει τη φυσική του κατάσταση (υγρό η στερεό;) και το πάχος του. Στη συνέχεια μπορεί να δώσει στο μαθητή, προφορικά, συγκεκριμένες πληροφορίες σχετικά με τον στερεό φλοιό που αναφέρονται στη σελίδα 72 στο σχολικό βιβλίο [36].

4. Ο μαθητής παροτρύνεται να επεξεργαστεί το υλικό κάτω από τον ¨φλοιό¨ χρησιμοποιώντας τα χέρια του ή/και ένα πλαστικό μαχαιράκι και να προσδιορίσει τη φυσική του κατάσταση. Ο εκπαιδευτικός αναφέρει την αντιστοιχία του υλικού με το στρώμα του μανδύα, δίνει τις σχετικές πληροφορίες, ενώ αναφέρει, ως αδυναμία του μοντέλου, ότι το υλικό θα έπρεπε να είναι περισσότερο ρευστό.

5. Ο εκπαιδευτικός ζητά από το μαθητή να ανοίξει το γλύκισμα χρησιμοποιώντας τα χέρια του ή/και το πλαστικό μαχαιράκι για να βρει τι υπάρχει στο κέντρο του και να προσδιορίσει τη φυσική του κατάσταση. Ο Μαθητής ανακαλύπτει την ύπαρξη ενός ρευστού περιβλήματος γύρω από ένα στερεό κεντρικό τμήμα και ο εκπαιδευτικός εξηγεί τις αντιστοιχίες με τον εσωτερικό και εξωτερικό πυρήνα.

3.2. Σχετικές Κινήσεις Λιθοσφαιρικών Πλακών

Ο μαθητής χρησιμοποιεί τα χέρια του σύμφωνα με τις υποδείξεις του εκπαιδευτικού. Δύο βιβλία συμβολίζουν γειτονικές λιθοσφαιρικές πλάκες και οι κινήσεις που προβλέπονται στο σχέδιο διδασκαλίας που ακολουθεί αντιστοιχούν στις πιθανές σχετικές κινήσεις μεταξύ των δυο πλακών. Το γκοφρέ χαρτί (ή το ύφασμα) πάνω στο οποίο γλιστρούν τα βιβλία αντιπροσωπεύει τα υλικά του μανδύα πάνω στον οποίο κινείται η λιθόσφαιρα ενώ μια σπογγοπετσέτα αντιπροσωπεύει τα στρώματα πετρωμάτων που συμπιέζονται μεταξύ δύο συγκρουόμενων λιθοσφαιρικών πλακών.

FotoJet (2) (1)

Εικόνα 2: Προσομοίωση των σχετικών κινήσεων των λιθοσφαιρικών πλακών. Σύγκλιση και ορογένεση (αριστερά), απόκλιση (δεξιά επάνω), παράλληλη κίνηση (δεξιά κάτω).

3.2.1. Προτεινόμενη δραστηριότητα

Σε αυτή τη δραστηριότητα προτείνονται τα παρακάτω διαδοχικά βήματα:

1. O εκπαιδευτικός ενημερώνει το μαθητή ότι τοποθετεί μπροστά του ένα φύλο γκοφρέ χαρτί και πάνω του τα δύο βιβλία το ένα δίπλα στο άλλο αφήνοντας ένα κενό δύο ή τριών εκατοστών μεταξύ τους (Εικόνα 2), παροτρύνει το μαθητή να εντοπίσει με την αφή τα δύο βιβλία και εξηγεί πως αυτά αντιπροσωπεύουν τις λιθοσφαιρικές πλάκες ενώ το γκοφρέ χαρτί συμβολίζει το πάνω μέρος του μανδύα.

2. Στη συνέχεια ο μαθητής τοποθετεί τα χέρια του πάνω στα βιβλία (ένα χέρι σε κάθε βιβλίο) με τις παλάμες ανοικτές. Ο εκπαιδευτικός τον καλεί να φανταστεί ότι τα δύο χέρια βρίσκονται πάνω σε δύο γειτονικές λιθοσφαιρικές πλάκες που επιπλέουν πάνω στον μανδύα, η μία δίπλα στην άλλη. Τον ενημερώνει ότι, σύμφωνα με τους επιστήμονες, οι πλάκες αυτές μπορούν να κινούνται η μια σε σχέση με την άλλη πολύ αργά, περίπου στο ρυθμό που μεγαλώνουν τα νύχια των χεριών μας και τον καλεί να δείξει ποιες κινήσεις φαντάζεται ότι μπορεί να κάνουν μεταξύ του, καθοδηγώντας τον να δείξει πλάκες που πλησιάζουν μεταξύ τους, απομακρύνονται και κινούνται παράλληλα.

3. Ο εκπαιδευτικός περιγράφει λεκτικά μια εικόνα, σύμφωνα με την οποία στον βυθό, στη μέση του Ατλαντικού ωκεανού και σε πολύ μεγάλο βάθος, υπάρχουν δύο λιθοσφαιρικές πλάκες που απομακρύνονται μεταξύ τους και από πάνω φυσικά υπάρχει το νερό. Καλεί το μαθητή να κινήσει με τα χέρια του τα δύο βιβλία- ¨λιθοσφαιρικές πλάκες¨ και να περιγράψει τι θα συμβεί, καθοδηγώντας το μαθητή να περιγράψει πως το νερό έρχεται σε επαφή με το υλικό του μανδύα και συσχετίζει τη διαδικασία με τη δημιουργία υποθαλάσσιων ηφαιστείων.

4. Ο εκπαιδευτικός περιγράφει στο μαθητή, όπως αναφέρεται στη σελίδα 72 στο σχολικό βιβλίο [36] τη διαδικασία δημιουργία οροσειρών από τη σύγκρουση δύο λιθοσφαιρικών πλακών, στη συνέχεια τοποθετεί μια σπογγοπετσέτα ανάμεσα στα δύο βιβλία και καλεί το μαθητή να πλησιάσει ξανά τις πλάκες ώστε το χαρτί να συμπιεστεί -τσαλακωθεί και να υπερυψωθεί (ο μαθητής το εξετάζει με την αφή) ώστε να συμβολίζει το σχηματισμό οροσειρών.

3.3. Το πάζλ των ηπείρων

Στην δραστηριότητα αυτή απαιτείται η κατασκευή ενός μοντέλου μετακίνησης των ηπείρων που θα χρησιμοποιηθεί ως πάζλ. Οι πλάκες που αντιπροσωπεύουν τις ηπείρους προτείνεται να είναι κατασκευασμένες από πηλό, να είναι εμφανείς οι μορφολογικές αντιστοιχίες μεταξύ τους, ενώ επάνω τους προτείνεται να κολληθούν κομμάτια υφάσματος διαφορετικής υφής και χρώματος που να αντιπροσωπεύουν περιοχές εξάπλωσης διαφορετικών απολιθωμάτων.

Εικόνα 3: Απτικό πάζλ για τη διδασκαλία της μετατόπισης των ηπείρων, σε αντιστοιχία με την εικόνα του σχολικού βιβλίου [36] που εμφανίζεται επάνω δεξιά. Τα διαφορετικά κομμάτια από λευκό πηλό αντιπροσωπεύουν τις ηπείρους ενώ τα υλικά διαφορετικού χρώματος και υφής αντιπροσωπεύουν περιοχές εξάπλωσης διαφορετικών ειδών απολιθωμάτων.

3.3.1. Κατασκευή αντικειμένου

Ενώ σε αντίστοιχες κατασκευές προτείνονται πάζλ με κομμάτια που αποτελούνται από χαρτί, στην τροποποιημένη πρόταση που ακολουθεί το υλικό που χρησιμοποιείται είναι ο λευκός πηλός, στον οποίο έχουν προσκολληθεί κομμάτια υφάσματος διαφορετικής υφής συμβολίζοντας, με απτικό τρόπο, τις διαφορετικές περιοχές εξάπλωσης απολιθωμάτων (Εικόνα 3).

Τα υλικά που απαιτούνται για την κατασκευή του εκπαιδευτικού αντικειμένου της 3^ης δραστηριότητας περιλαμβάνουν:

· Λευκό πηλό (ή πολυμερή πηλό), 700gr

· Υφάσματα ή χαρτόνια διαφορετικής υφής (π.χ. γυαλόχαρτο, τσόχα, χαρτόνι οντουλέ, λινάτσα κ.α.)

· Έναν πλάστη (ή ένα μπουκάλι)

· Ένα κοπίδι

· Ένα ψαλίδι

· Επιφάνεια εργασίας που δεν αφήνει τον πηλό να κολλήσει πάνω της και να αφήσει λεκέδες ή αντικολλητικό χαρτί ψησίματος

· Δύο φωτοτυπίες από το σχήμα στη σελ. 73 του σχολικού βιβλίου Γεωλογίας-Γεωγραφίας Α γυμνασίου [36], μεγεθυμένο σε χαρτί μεγέθους Α3 (29.7 x 42 cm.).

· Χρήση ηλεκτρικού φούρνου (προαιρετικά, ανάλογα με το είδος του πηλού)

Για την παρασκευή προτείνονται τα διαδοχικά βήματα που ακολουθούν:

1. Ο πηλός απλώνεται με τον πλάστη πάνω σε μια επιφάνεια, έως ότου αποκτήσει πάχος περίπου 0.5 cm.

2. Η μία φωτοτυπία τοποθετείται πάνω στον πηλό.

3. Με το κοπίδι κόβεται η φωτοτυπία μαζί με τον πηλό στα σχήματα των ηπείρων.

4. Αποκολλάται το χαρτί και οι πήλινες πλάκες αφήνονται να στεγνώσουν (ή μπαίνουν στο φούρνο αν χρειάζεται, σύμφωνα με τις οδηγίες τις συσκευασίας του πηλού). Προκειμένου να μην καμφθούν οι άκρες προτείνεται οι πλάκες ενώ στεγνώνουν να καλυφθούν με ένα σχετικά βαρύ επίπεδο αντικείμενο π.χ. ένα βιβλίο. Ανάλογα με τη θερμοκρασία οι πλάκες μπορεί να χρειαστούν έως και μια εβδομάδα για να στεγνώσουν πλήρως.

5. Κάτω από τη δεύτερη φωτοτυπία επικολλούνται τα διαφορετικά κομμάτια από ύφασμα ή χαρτί διαφορετικής υφής και τα κομμάτια με τις περιοχές εξάπλωσης των απολιθωμάτων κόβονται περιμετρικά, με ένα ψαλίδι, μαζί τη φωτοτυπία.

6. Όταν στεγνώσει (ή ψηθεί) ο πηλός κολλάμε πάνω του τα κομμάτια υφάσματος σύμφωνα με το αρχικό σχήμα της εικόνας του βιβλίου.

3.3.2. Προτεινόμενη δραστηριότητα

Σε αυτή τη δραστηριότητα προτείνονται τα παρακάτω διαδοχικά βήματα:

1. Σε μία σύντομη εισαγωγή, ο εκπαιδευτικός εξηγεί ότι, καθώς οι λιθοσφαιρικές πλάκες κινούνται και οι ήπειροι είναι ενσωματωμένες πάνω σε αυτές, η θέση των ηπείρων δεν ήταν πάντα η ίδια με τη σημερινή αλλά αυτές χωρίστηκαν μεταξύ τους κατά τη διάρκεια των γεωλογικών αιώνων.

2. Στη συνέχεια ο εκπαιδευτικός παρουσιάζει τα δυο πρώτα κομμάτια από το αντικείμενο της Εικόνας 3 στο μαθητή και του εξηγεί ότι τα κομμάτια αυτά αντιπροσωπεύουν τα σχήματα των ηπείρων και συνεπώς το περίγραμμα τους είναι οι ακτές των ηπείρων, ενώ οι περιοχές με διαφορετική υφή αντιπροσωπεύουν τις περιοχές διαφορετικής εξάπλωσης απολιθωμάτων.

3. Η έννοια της εξάπλωσής των απολιθωμάτων μπορεί να εισαχθεί με παραδείγματα γεωγραφικής εξάπλωσης ζώων που γνωρίζει ο μαθητής (π.χ. καμήλα ζει στην έρημο ενώ η πολική αρκούδα στους πόλους). Στη συνέχεια μπορεί να γίνει αναφορά στην εξάπλωση των απολιθωμάτων στις διάφορες ηπείρους όπως αναφέρονται στο σχολικό βιβλίο.

4. Ο εκπαιδευτικός, παροτρύνει τον μαθητή να ταιριάξει, τα κομμάτια και να ολοκληρώσει το πάζλ της Εικόνας 3, όχι μόνο χρησιμοποιώντας τα περιγράμματα αλλά αντιστοιχίζοντας και τις περιοχές με την ίδια εξάπλωση απολιθωμάτων. Για να είναι ευκολότερη και γρηγορότερη η διαδικασία προτείνεται να δίνονται με τη σειρά (ένα – ένα) γειτονικά κομμάτια του πάζλ στο μαθητή.

3.4. Δημιουργία σεισμών και θραύση πετρωμάτων

Το μόνο υλικό που χρειάζεται η 4η δραστηριότητα είναι μια λεπτή ξύλινη ράβδος (καλαμάκι) μήκους τουλάχιστον 15 cm (Εικόνα 4). Οι ελαστικότητα που έχει η ράβδος μπορεί να χρησιμοποιηθεί ως ανάλογο για την διδασκαλία της ελαστικότητας της λιθόσφαιρας, ενώ η θραύση του ως προσομοίωση ενός σεισμού (θραύση πετρωμάτων).

Εικόνα 4: Λεπτή ξύλινη ράβδος (καλαμάκι) ως ανάλογο για την διδασκαλία των ιδιοτήτων της ελαστικής παραμόρφωσης (κάτω αριστερά) και θραύσης (κάτω δεξιά) των πετρωμάτων στη λιθόσφαιρα.

3.4.1. Προτεινόμενη δραστηριότητα

Σε αυτή τη δραστηριότητα προτείνονται τα παρακάτω διαδοχικά βήματα:

1. Ο εκπαιδευτικός, εξηγώντας τις αναλογίες, δίνει στο μαθητή να κρατήσει με τα χέρια του την ξύλινη ράβδο την οποία καλεί να φανταστεί ότι είναι ένα πέτρωμα μέσα στη Γη σε μια περιοχή που συμπιέζεται επειδή οι λιθοσφαιρικές πλάκες (τα χέρια του μαθητή) πλησιάζουν.

2. Στη συνέχεια, σε διαδοχικές επαναλήψεις, προτρέπει το μαθητή να αυξάνει διαδοχικά την συμπίεση, ενώ εξηγεί την έννοια της ελαστικότητας.

3. Ο εκπαιδευτικός ζητά από το μαθητή να πιέσει προσεκτικά τη ράβδο μέχρι να σπάσει και στη συνέχεια να περιγράψει με κάθε λεπτομέρεια τι συνέβη. Μετά από την απαραίτητη ανατροφοδότηση σχετικά με τις αντιστοιχίες στη θραύση των πετρωμάτων, ο μαθητής παροτρύνεται να δημιουργήσει μια ιστορία – περιγραφή του φαινομένου του σεισμού, με την καθοδήγηση του εκπαιδευτικού, συνδυάζοντας τις νέες πληροφορίες που διδάχθηκε. Το ζητούμενο είναι να δημιουργήσει ο μαθητής μόνος του μια ιστορία παρόμοια με την παρακάτω:

“Στις περιοχές που οι λιθοσφαιρικές πλάκες πλησιάζουν τα πετρώματα συμπιέζονται όλο και περισσότερο. Κάποια στιγμή δεν αντέχουν την πίεση και σπάνε. Το σπάσιμο αυτό δημιουργεί ένα τράνταγμα που εμείς οι άνθρωποι το αντιλαμβανόμαστε ως αυτό που ονομάζουμε σεισμό ”

3.5. Ήχοι και συνέπειες που προκαλούνται από σεισμούς

Σε αυτή τη δραστηριότητα προτείνεται να χρησιμοποιηθούν ήχοι που σχετίζονται με τους σεισμούς (Ηχητικό 1). Για την αναπαραγωγή τους προτείνεται η αξιοποίηση κινητών συσκευών όπως κινητό τηλέφωνο ή tablet.

Ηχητικό 1: Μίξη από τέσσερεις ηχογραφήσεις κατά τη διάρκεια ισχυρών σεισμών, επιλεγμένες από βίντεο με ελεύθερα δικαιώματα χρήσης στο YouTube [37]

3.5.1. Ηχητικό εκπαιδευτικό αντικείμενο

Με μια απλή αναζήτηση στο διαδίκτυο (YouTube) ο εκπαιδευτικός μπορεί να εντοπίσει ηχογραφήσεις που σχετίζονται με το φαινόμενο του σεισμού, είτε από την επίδραση του σε αντικείμενα (π.χ. ήχοι από τράνταγμα επίπλων, τζάμια που σπάνε ή καταρρεύσεις κτηρίων), είτε από την επίδραση του στους ανθρώπους (π.χ. αντιδράσεις πανικού). Το ηχητικό που προτείνεται έχει μεταφορτωθεί από βίντεο με ελεύθερα δικαιώματα χρήσης στο YouTube [37], ενώ ακολούθησε η επεξεργασία του (αποκοπή τμημάτων, ενίσχυση ήχου) με το ελεύθερο λογισμικό Audacity [38]. Τα πρώτα δύο τμήματα του προτεινόμενου ηχητικού σχετίζονται με καταρρεύσεις κτηρίων και άλλων ανθρώπινων κατασκευών, ενώ τα επόμενα δύο σχετίζονται με συναισθήματα που βιώνουν οι άνθρωποι κατά τη διάρκεια ενός σεισμού όπως ο φόβος ή ο πανικός.

3.5.2. Προτεινόμενη δραστηριότητα

Για την διδασκαλία αυτής της δραστηριότητας προτείνονται τα παρακάτω διαδοχικά βήματα:

1. Αρχικά γίνεται μια απαραίτητη εισαγωγή σχετικά με τους ήχους που μπορεί να προκαλέσει το φαινόμενο του σεισμού, τη σεισμική βοή και τους ήχους που προκαλούνται από τα κτήρια και τους ανθρώπους.

2. Στη συνέχεια, ο εκπαιδευτικός ενημερώνει το μαθητή ότι, με την μορφή παιχνιδιού, θα ακούσουν κάποια ηχητικά αποσπάσματα που καταγράφηκαν κατά τη διάρκεια μεγάλων σεισμών και του ζητά την προσοχή του καθώς θα ακολουθήσουν ερωτήσεις παρατήρησης.

3. Γίνεται αναπαραγωγή του ηχητικού αποσπάσματος (Ηχητικό 1).

4. Μετά την αναπαραγωγή, ο εκπαιδευτικός καλεί το μαθητή να απαντήσει ερωτήσεις σχετικές με τη διάρκεια του φαινομένου, τις συνέπειες που μπορεί να έχει ο σεισμός στις περιουσίες και τις ζωές των ανθρώπων, τα συναισθήματα που προκάλεσε σε αυτούς, αλλά και στον ίδιο το μαθητή.

5. Στο τέλος ο εκπαιδευτικός μπορεί να διαβάσει στο μαθητή το τμήμα της σελίδας 74 του σχολικού βιβλίου [36] που αναφέρεται στις συνέπειες των σεισμών.

3.6. Αγγίζουμε ένα σεισμογράφημα

Σε αυτή τη δραστηριότητα ο μαθητής εξερευνά με την αφή ένα απτικό σεισμογράφημα (Εικόνα 5), παρατηρεί τη μορφή του και μαθαίνει πώς η εδαφική μετατόπιση και ο χρόνος καταγράφονται σε αυτό.

Marmarinos_6

Εικόνα 5: Απτικό σεισμογράφημα κατασκευασμένο με σιλικόνη. Οι πέρλες χρησιμοποιούνται ως ενδείξεις καταγραφής του χρόνου.

3.6.1. Κατασκευή αντικειμένου

Τα υλικά που απαιτούνται για την κατασκευή του απτικού σεισμογραφήματος περιλαμβάνουν:

· Μακετόχαρτο

· Μία εκτύπωση σεισμογραφήματος, μεγεθυμένου σε χαρτί Α3 (29.7 x 42 cm.).

· Πιστόλι σιλικόνης.

· Ράβδοι σιλικόνης κόκκινου χρώματος (προκειμένου να υπάρχει χρωματική αντίθεση για τους μερικώς βλέποντες μαθητές).

· Πέρλες χειροτεχνίας

· Χάρακας

· Κόλλα

· Μαύρος ή μπλέ μαρκαδόρος

Η διαδικασία της παρασκευής είναι αρκετά απλή, καθώς το εκτυπωμένο σεισμογράφημα επικολλάται πάνω στο μακετόχαρτο και στη συνέχεια με το πιστόλι σιλικόνης οι γραμμές αποκτούν ανάγλυφο. Οι πέρλες, που συμβολίζουν την ροή του χρόνου, επικολλούνται σε ίσα διαστήματα μεταξύ τους ενώ, για να έχουν υψηλή χρωματική αντίθεση (για τους μερικώς βλέποντες), τονίζονται με ένα μαύρο περίγραμμα μαρκαδόρου.

3.6.2. Προτεινόμενη δραστηριότητα

Σε αυτή τη δραστηριότητα προτείνεται η εξής διαδικασία:

1. Αρχικά ο μαθητής ενημερώνεται σχετικά με τη χρήση οργάνων, όπως είναι οι σεισμογράφοι, προκειμένου να προσδιοριστούν χαρακτηριστικά των σεισμών όπως είναι το μέγεθος (δηλαδή πόσο μεγάλος είναι ένας σεισμός) και η διάρκεια των σεισμών (πόσο χρόνο διαρκεί).

2. Στη συνέχεια ο εκπαιδευτικός δίνει στο μαθητή το ανάγλυφο απτικό σεισμογράφημα (Εικόνα 5) για να το επεξεργαστεί και εξηγεί ότι στον οριζόντιο άξονα (από αριστερά προς τα δεξιά) είναι ο χρόνος (η απόσταση που έχουν οι πέρλες μεταξύ τους, σε δευτερόλεπτα), ενώ στον κατακόρυφο άξονα φαίνονται, σε μεγέθυνση, οι πολύ μικρές κινήσεις του εδάφους.

3. Στη συνέχεια ο μαθητής καλείται, με βάση το σεισμογράφημα, να μετρήσει πόση διάρκεια είχε ο συγκεκριμένος σεισμός και να βρει σε ποιο χρονικό σημείο το σεισμογράφημα εμφανίζει την μεγαλύτερη εδαφική κίνηση.

4. Επέκταση των σεναρίων

Αν το επιτρέπει ο χρόνος, και ανάλογα με το επίπεδο του κάθε μαθητή, θα μπορούσαν στις παραπάνω προτάσεις να ενσωματωθούν :

· Συζήτηση του εκπαιδευτικού με το μαθητή σχετικά με τα μοντέλα και τη χρήση τους στην επιστήμη.

· Αναφορά στα ρεύματα μεταφοράς του μανδύα ως αιτία για την κίνηση των λιθοσφαιρικών πλακών.

· Αναφορά στην φυσική κατάσταση του εσωτερικού πυρήνα, ο οποίος είναι στερεός πάρα τις μεγάλες θερμοκρασίες, ως αποτέλεσμα μεγάλων πιέσεων.

· Η διαφορά μεταξύ φλοιού και λιθοσφαιρικών πλακών.

5. Συμπεράσματα και προτάσεις

Προκειμένου οι μαθητές γυμνασίου με αναπηρίες όρασης να προσεγγίσουν έννοιες όπως είναι η δομή του εσωτερικού της Γης, οι κινήσεις των λιθοσφαιρικών πλακών, η δημιουργία σεισμών και τα αποτελέσματα τους, επιχειρήθηκε η δημιουργία ευχάριστου και διασκεδαστικού εκπαιδευτικού υλικού που να εκθέτει τους μαθητές σε μια ποικιλία νέων αισθητηριακών εμπειριών ως μέρος βιωματικών δραστηριοτήτων [1,2,21,32,33]. Περιεγράφηκαν τα απλά και χαμηλού κόστους υλικά που χρησιμοποιήθηκαν καθώς και οι μη εξειδικευμένες τεχνικές κατασκευής τους.

Προτείνεται το εκπαιδευτικό υλικό που περιγράφεται να χρησιμοποιηθεί ως οδηγός και να εφαρμοστεί για τη διδασκαλία της Γεωλογίας από εκπαιδευτικούς ειδικής αγωγής ή εκπαιδευτικούς που έτυχε στην τάξη τους να έχουν μαθητές που αντιμετωπίζουν αναπηρίες όρασης ή ακόμα και να αποτελέσει πηγή έμπνευσης για παραγωγή παρόμοιου υλικού που να απευθύνεται σε διαφορετικές τάξεις ή και σε διαφορετικά γνωστικά αντικείμενα.

Βιβλιογραφικές αναφορές

1. Minett S. Φυσικές επιστήμες. Στο: Mason H, McCall S, Ζωνιού-Σιδέρη Α, Ντεροπούλου-Ντέρου Ε, εκδ. Παιδιά και νέοι με προβλήματα όρασης : Η πρόσβαση στην εκπαίδευση. Αθήνα: Ελληνικά Γράμματα; 2004. σελ. 377–89.

2. Simone N. Adapting Hands-On Science Programs for Students with Disabilities. CSIRO Education. Worcester Polytechnic Institute; 2007.

3. Stefanich G. What Makes a Difference. Urbana, Illinois: University of Illinois; 2007.

4. Melber LM. Inquiry for everyone: Authentic science experiences for students with special needs. Teach Except Child Plus. 2004;1(2).

5. IGI Global dictionary. What is Instructional Materials [Internet]. Global dictionary. IGI Global; 2020 [cited 2020 Oct 27]. Available from: https://www.igi-global.com/dictionary/

6. Lewis B. TLM: Teaching/Learning Materials [Internet]. Thought Co. 2019 [cited 2020 Oct 27]. Available from: https://www.thoughtco.com/tlm-teaching-learning-materials-2081658

7. United Nations. Convention on the Rights of Persons with Disabilities and Optional Protocol. New York: United Nations; 2006.

8. National Center on Accessible Educational Materials. AEM Basics [Internet]. 2015. Available from: http://aem.cast.org/about/aem-basics.html

9. Mourão AB, Netto JFM. SIMROAA Multi-Agent Recommendation System for Recommending Accessible Learning Objects. In: IEEE Frontiers in Education Conference (FIE). Covington, USA; 2019. p. 1–9.

10. Ζώνιου-Σιδέρη Α, Καραγιάννη Π, Ντεροπούλου-Ντέρου Ε, Σπανδάγου Η. Προτάσεις για εκπαιδευτικούς που εργάζονται με τυφλούς μαθητές - Εξειδίκευση και επιμόρφωση εκπαιδευτικών (Τρίτομο). Αθήνα: Κέντρο Έρευνας και Τεκμηρίωσης Ενταξιακών Εκπαιδευτικών Προγραμμάτων; 2004.

11. Cryer H. Teaching STEM subjects to blind and partially sighted students: Literature review and resources. Birmingham: Literature review #6: RNIB Centre for Accessible Information; 2013.

12. Schleppenbach D. Teaching science to the visually impaired: Purdue University’s Visions Lab. Inf Technol Disabil. 1996;3(4).

13. Χιουρέα Ρ. Προβλήματα όρασης: Πληροφορίες για τη φύση των ιδιαιτεροτήτων και υποστηρικτικές παραμβάσεις στην εκπαίδευση. Στο: Αλεβίζος Γ, κ.α., εκδ. Εξειδικευμένη εκπαιδευτική υποστήριξη για ένταξη μαθητών με αναπηρία η/και ειδικές εκπαιδευτικές ανάγκες. Αθήνα: ΥΠΔΒΜΘ- Ειδική υπηρεσία εφαρμογής εκπαιδευτικών δράσεων; 2011. p. 226–47.

14. Παπαδόπουλος Κ. Χαρτογραφία και Χάρτες Αφής. [Διδακτορική διατριβή]. Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης; 2000.

15. Jones MG, Minogue J, Oppewal T, Cook MP, Broadwell B. Visualizing without vision at the microscale: Students with visual impairments explore cells with touch. J Sci Educ Technol. 2006;15(5–6):345–51.

16. Χιουρέα Ρ. Η σχολική ένταξη παιδιών με προβλήματα όρασης. Στο: Αλεβίζος Γ., κ.α., εκδ. Εξειδικευμένη εκπαιδευτική υποστήριξη για ένταξη μαθητών με αναπηρία η/και ειδικές εκπαιδευτικές ανάγκες. ΥΠΔΒΜΘ- Ειδική υπηρεσία εφαρμογής εκπαιδευτικών δράσεων; 2011. p. 248–56.

17. Crawford JM. Teaching science to the blind. McMaster University; 1992.

18. Johnston W, Francek M. 101 effective earth science demonstrations using only one or two items-101 of the Best Demos. New York: Columbia University; 2003.

19. Hospital L. Plate Tectonics - Edible model [Internet]. Perkins school for the blind. 2015 [cited 2018 Nov 28]. Available from: http://www.perkinselearning.org/accessible-science/activities/plate-tectonics-edible-model

20. Hospital L. Seafloor Spreading Interactive Activity [Internet]. Perkins school for the blind. 2015 [cited 2018 Jun 8]. Available from: http://www.perkinselearning.org/accessible-science/activities/seafloor-spreading-interactive-activity

21. Howe M. A new approach to teaching those with Disabilities : EMBed methodology and the visually disabled. The triple helix. 2006.

22. Zabel IHH, Duggan-Haas D, Ross RΜ, editors. The Teacher-Friendly Guide to Climate Change. [Internet]. Ithaca, New York: Paleontological Research Institution; 2017.

23. U.S. Geological Survey. This dynamic planet: A teaching companion [Internet]. 2008 [cited 2018 Nov 29]. Available from: https://volcanoes.usgs.gov/vsc/file_mngr/file-139/This_Dynamic_Planet-Teaching_Companion_Packet.pdf

24. Hospital L. Earth’s Tectonic Plates: Interactive Model [Internet]. Perkins school for the blind. 2015 [cited 2018 Jun 8]. Available from: http://www.perkinselearning.org/accessible-science/activities/earths-tectonic-plates-interactive-model

25. McConnel RL, Abel DC. Earthqakes. In: Environmental geology today. Burlington: Jones and Bartlett Learning; 2015. p. 146–89.

26. Wolf C. Graham Cracker Earthquake. In: Johnston W, Francek M, editors. 101 effective earth science demonstrations using only one or two items-101 of the Best Demos [Internet]. New York: Columbia University; 2003. Available from: http://www.scienceteacherprogram.org/pdf/EarthScienceDemos.pdf

27. Ετµεκτσόγλου Ι. Βασική Ορολογία Ακουστικής οικολογίας για παιδιά και Ενήληκες- Το ηχοτόπιο & οι σημασίες των ήχων του. Κέρκυρα: Ελληνική Εταιρεία Ακουστικής Οικολογίας; 2014.

28. Petersen E. Fun and games. Except parent [Internet]. 1999;29(10):54–6.

29. Pestrong R. Geology - The Sensitive Science. J Geosci Educ [Internet]. 2000;48:333–6.

30. Hospital L. Sounds of Biomes [Internet]. Perkins school for the blind. 2017 [cited 2018 Jan 13]. Available from: http://www.perkinselearning.org/accessible-science/activities/sounds-biomes

31. Ratajeski K. Examples of Tactile Aids for Teaching Introductory Geology Students with Visual Disabilities [Poster]. Earth Educators Rendezvous, Albuquerque. 2017.

32. Salisbury R, editor. Teaching Pupils with Visual Impairment: A Guide to Making the School Curriculum Accessible. New York: Routledge; 2008. 47–62 p.

33. Λιοδάκης Δ. Εκπαιδευτικά προγράμματα για τυφλούς [Internet]. Αθήνα: Ατραπός; 2000.

34. Ζώνιου-Σιδέρη Α, Καραγιάννη Π, Ντεροπούλου-Ντέρου Ε, Παπασταυρινίδου Γ, Σπανδάγου Η. Διαφοροποιημένο Δ.Ε.Π.Π.Σ.-Α.Π.Σ. Για τυφλούς μαθητές. Αθήνα: Παιδαγωγικό Ινστιτούτο. Τμήμα Ειδικής Αγωγής και Εκπαίδευσης; 2004.

35. ΥΠ.Ε.Π.Θ. Διαθεματικό Ενιαίο Πλαίσιο Προγραμμάτων Σπουδών (Δ.Ε.Π.Π.Σ.) και Αναλυτικά Προγράμματα Σπουδών (Α.Π.Σ.) Δημοτικού- Γυμνασίου: Μουσικής, Ξένων Γλωσσών, Οικιακής Οικονομίας, Πληροφορικής, Σχολικού Επαγγελματικού Προσανατολισμού, Τεχνολογίας, Φυσικών Επιστημ. Εφημερίδα Της Κυβερνήσεως Της Ελληνικής Δημοκρατίας ΦΕΚ 304. 2003;τ.Β΄.

36. Παυλόπουλος Κ, Γαλάνη Α. Γεωλογία - Γεωγραφία Α Γυμνασίου (Βιβλίο μαθητή). Αθήνα: ΟΕΔΒ; 2009.

37. Vidstorm Channel. Massive Earthqake-Most Powerful Earthquakes [Video]. YouTube. 2019 [cited 2019 May 18]. Available from: https://youtu.be/QON-DcF67iE, https://drive.google.com/file/d/1HfoQHoyC4yHHEmfNKCBpetS8WrRlSldE/view?usp=sharing

38. Audacity(R): Free Audio Editor and Recorder [Computer application]. Version 2.3.2. Audacity Team. Dominic Mazzoni; 2019. Available from: https://audacityteam.org/

Περιγραφή: Περιγραφή: Περιγραφή: vipapharm