Αρχική σελίδα περιοδικού C.V.P. Παιδαγωγικής & Εκπαίδευσης

Κριτικές του άρθρου

Αθήνα 16 Ιουνίου 2014

ΔΙΑΔΙΚΤΥΑΚΟΣ ΕΚΦΟΒΙΣΜΟΣ ΚΑΙ ΝΕΟΙ

Σεμεντεριάδης Θεμιστοκλής

Νηπιαγωγός, Δρ. Παιδαγωγικών Επιστημών Α.Π.Θ.

Παπαθανασίου Γεώργιος

Φιλόλογος

Ευαγγέλου Μαργαρίτα

Νηπιαγωγός

CYBERBULLYING AND YOUNG PEOPLE

Sementeriadis Themistoklis

Kindergarten teacher, Dr. in Pedagogical sciences, Aristotle University of Thessaloniki

Papathanasiou Georgios

Greek philologist

Evangelou Margarita

Kindergarten teacher

Περίληψη

Ο διαδικτυακός εκφοβισμός παρουσιάζει έξαρση σε παγκόσμιο επίπεδο και κινείται παράλληλα με τη ραγδαία ανάπτυξη του διαδικτύου. Αποτελεί ένα σοβαρό κοινωνικό πρόβλημα και για την αντιμετώπισή του απαιτείται η συνεργασία γονέων, εκπαιδευτικών και μαθητών.

Abstract
Cyberbullying is on the increase worldwide and the more the internet develops, the more incidents of cyberbullying occur. It is considered a major social problem and what is needed in order to tackle it, is cooperation among parents, teachers and students.

Εισαγωγή

Το διαδίκτυο αποτελεί αναπόσπαστο τμήμα της καθημερινότητας των νέων. Έχει αναδειχθεί σε σημαντικό μέσο για επικοινωνία, ανταλλαγή πληροφοριών, ακαδημαϊκή έρευνα και ψυχαγωγία (Σφακιανάκης, Σιώμος & Φλώρος, 2012). Παράλληλα όμως με την ανάπτυξη του διαδικτύου άρχισαν να εμφανίζονται και αρνητικές εκφάνσεις της χρήσης του. Μία από τις σημαντικότερες είναι ο διαδικτυακός εκφοβισμός. Ο διαδικτυακός εκφοβισμός είναι ένα νέο φαινόμενο που απασχολεί σχεδόν όλες τις σύγχρονες κοινωνίες. Αφορά τις απειλές, την παρενόχληση, την ταπείνωση και την ψυχική βία μέσω της χρήσης του διαδικτύου (Σφακιανάκης, Σιώμος & Φλώρος, 2012). Πρόκειται για μια επιθετική, σκόπιμη και επαναλαμβανόμενη ενέργεια, η οποία πραγματοποιείται από ένα άτομο ή μια ομάδα ατόμων μέσω της χρήσης ηλεκτρονικών μορφών επικοινωνίας, εναντίον ενός ατόμου που δεν είναι σε θέση να υπερασπιστεί τον εαυτό του (Smith, Mahdavi, Carvalho, & Tippett, 2006). Ο διαδικτυακός εκφοβισμός θεωρείται η τεχνολογική προέκταση του παραδοσιακού εκφοβισμού και περιλαμβάνει τα πειράγματα με στόχο τη διασκέδαση σε βάρος του θύματος, τη διάδοση προσβλητικών φημών on line, τη δυσφήμιση σε τρίτους μέσω e-mail, προσωπικές φωτογραφίες – βίντεο στο διαδίκτυο, ιστοσελίδες, chat rooms, blogs κ.α. (Φισούν , 2013 ). Ο εκφοβισμός στο διαδίκτυο μπορεί να είναι άμεσος ή έμμεσος. Θεωρείται η πιο επιβλαβής μορφή εκφοβισμού και αυξάνεται με πολύ γρήγορους ρυθμούς (Kowalski, Limbez, & Agatston, 2008). Σκοπός της παρούσας μελέτης είναι να ανιχνευθούν τα χαρακτηριστικά και οι διαστάσεις του διαδικτυακού εκφοβισμού στους νέους.

Ο διαδικτυακός εκφοβισμός στην Ελλάδα και το εξωτερικό

Λίγες είναι οι έρευνες που έχουν διεξαχθεί στην Ελλάδα με αντικείμενο το διαδικτυακό εκφοβισμό. Σε έρευνα που πραγματοποιήθηκε το 2008 στην Κω, σε δείγμα 121 εφήβων ηλικίας 14-19 ετών διαπιστώθηκε πως το 14,7% των εφήβων βίωσε διαδικτυακό εκφοβισμό. Το φύλο των παιδιών δε διαδραμάτιζε σημαντικό ρόλο. Στο ίδιο νησί σε έρευνα που πραγματοποιήθηκε το 2010 σε δείγμα 2017 εφήβων ηλικίας 12-19 ετών διαπιστώθηκε πως το 30,4% των εφήβων είχε δεχθεί παρενόχληση μέσω διαδικτύου, διπλάσιο ποσοστό συγκριτικά με την έρευνα του 2008. Αντίθετα με την έρευνα του 2008 στην έρευνα που διεξήχθη το 2010 τα περιστατικά του διαδικτυακού εκφοβισμού αφορούσαν πολύ περισσότερο τα κορίτσια από ότι τα αγόρια (Φισούν, 2013). Σε άλλη έρευνα που διεξήχθη στη χώρα μας σε 544 μαθητές γυμνασίου και λυκείου τα αποτελέσματα έδειξαν ότι το 18,5% είχε δεχθεί διαδικτυακό εκφοβισμό (Kapatzia & Sygkollitou, 2007). Σε έρευνα που πραγματοποιήθηκε σε επτά ευρωπαϊκές χώρες (Ελλάδα, Γερμανία, Ισπανία, Πολωνία, Ισλανδία, Ολλανδία, Ρουμανία), με συντονίστρια χώρα την Ελλάδα, σε δείγμα 14.000 εφήβων (2000 από κάθε χώρα) ηλικίας 15-16 ετών διαπιστώθηκε ότι το 21,9% του συνόλου των παιδιών είχαν δεχθεί διαδικτυακό εκφοβισμό. Τα κορίτσια παρουσίαζαν μεγαλύτερο ποσοστό έκθεσης σε διαδικτυακό εκφοβισμό σε σχέση με τα αγόρια, ενώ οι χώρες στις οποίες εμφάνιζε μεγαλύτερη ένταση το φαινόμενο ήταν η Ελλάδα και η Ρουμανία (Τσίτσικα & Δημητρακοπούλου, 2013). Η συχνότητα εμφάνισης του διαδικτυακού εκφοβισμού διαφέρει από χώρα σε χώρα αλλά και στην κάθε χώρα διαφοροποιείται με την πάροδο του χρόνου (Σφακιανάκης κ.συν., 2012). Στην Αγγλία το 6% των μαθητών έχει πέσει θύμα διαδικτυακού εκφοβισμού (Smith et al., 2006), στις ΗΠΑ το 30% (Hinduja & Patchin, 2010), στην Αυστραλία το 14% (Campell, 2005). Γενικότερα όμως η συχνότητα εμφάνισης του φαινομένου είναι δύσκολο να καθοριστεί. Το γεγονός αυτό σχετίζεται με το τι ορίζει ο κάθε ερευνητής ως διαδικτυακό εκφοβισμό, με το δείγμα της έρευνας, με τη μέθοδο που χρησιμοποιεί καθώς και με άλλες ερευνητικές παραμέτρους.

Θύτες, θύματα και παρατηρητές

Οι θύτες του διαδικτυακού εκφοβισμού θεωρείται ότι δεν έχουν αρμονικές σχέσεις με τους συμμαθητές τους και με το προσωπικό του σχολείου. Αντίθετα άλλοι ερευνητές υποστηρίζουν ότι μπορεί να είναι κοινωνικοί, δημοφιλείς και να επιδιώκουν να διατηρήσουν τη δημοφιλία τους ντροπιάζοντας ορισμένους συμμαθητές τους (Feinberg & Robey, 2009). Οι θύτες εκμεταλλεύονται την ανωνυμία που τους προσφέρει το διαδίκτυο, ενώ ορισμένοι χρησιμοποιούν ψευδώνυμο (Strom & Strom, 2005). Άλλοι ερευνητές θεωρούν ότι οι θύτες έχουν χαμηλή αυτοεκτίμηση και αρνητική αυτοεικόνα και μέσω του εκφοβισμού επιδιώκουν να εξισορροπήσουν τις αρνητικές αυτοαναφορές (Anderson & Sturm, 2007). Τα αποτελέσματα από έρευνα που πραγματοποιήθηκε στην Ελλάδα καταδεικνύουν ότι οι θύτες του διαδικτυακού εκφοβισμού σε κάθε περιστατικό μπορεί να είναι το πολύ δύο ή τρία άτομα (Kapatzia & Sygkollitou, 2007). Γενικότερα, αν και υπάρχουν αντικειμενικές δυσκολίες στη μελέτη των θυτών, θα μπορούσε κανείς να ισχυριστεί ότι τα χαρακτηριστικά των παιδιών που εκφοβίζουν στο διαδίκτυο προσομοιάζουν με τα χαρακτηριστικά των παιδιών που ασκούν τον κλασικό εκφοβισμό. Έχουν δηλαδή κυρίαρχες προσωπικότητες, ισχυρό χαρακτήρα και είναι παρορμητικοί. Αναπτύσσουν συχνά βίαιες συμπεριφορές , στερούνται ενσυναίσθησης και δεν ακολουθούν κανόνες (Σφακιανάκης κ.συν., 2012). Σύμφωνα με τον Aftab (2006) υπάρχουν τέσσερις τύποι παιδιών που εκφοβίζουν στο διαδίκτυο: α) ο «εκδικητικός άγγελος»· το παιδί βλέπει τον εαυτό του ως τιμωρό αδικιών που έχει υποστεί το ίδιο ή άλλα άτομα, β) ο «πεινασμένος για δύναμη»· ο συγκεκριμένος τύπος συνάδει περισσότερο με τον παραδοσιακό τύπο εκφοβιστή που επιθυμεί να ασκεί έλεγχο και εξουσία στους άλλους, γ) τα «κακά κορίτσια»· εκφοβίζουν μέσω διαδικτύου λόγω ανίας και δ) ο «απρόσεκτος εκφοβιστής» ή ο «γιατί έτσι είμαι»· εμπλέκεται συνειδητά ή μη συνειδητά σε διαδικασίες διαδικτυακού εκφοβισμού. Τα θύματα του διαδικτυακού εκφοβισμού σύμφωνα με τον Olweus(1993) είναι χαμηλών τόνων, ευαίσθητα, με έλλειψη αυτοπεποίθησης. Αισθάνονται ανασφάλεια, κάνουν παρέα με ενήλικες, συνήθως είναι κοινωνικά απομονωμένα και έχουν κάποιο σωματικό πρόβλημα. Επίσης, στερούνται βασικών κοινωνικών δεξιοτήτων, όπως η συνεργατικότητα, η ανάπτυξη φιλικών σχέσεων και η αίσθηση του χιούμορ. Οι Anderson και Sturm (2007) υποστηρίζουν ότι τα θύματα του διαδικτυακού εκφοβισμού έχουν συναισθηματική νοημοσύνη, απεχθάνονται τη βία, είναι ευαίσθητα, ειλικρινή και ευσεβή. Δεν αναφέρουν το περιστατικό του εκφοβισμού στους γονείς τους, γιατί πιστεύουν πως θα προσπαθήσουν να επιλύσουν το πρόβλημα οι ίδιοι, περιορίζοντας την πρόσβασή τους στον υπολογιστή. Αισθάνονται υπεύθυνα για τον εκφοβισμό που υφίστανται. Η απόκρυψη του εκφοβισμού από τους εκπαιδευτικούς ερμηνεύεται ως αποδοχή του γεγονότος ότι το σχολείο δεν μπορεί να τους βοηθήσει σε περίπτωση που ο εκφοβισμός πραγματοποιείται εκτός σχολικού ωραρίου. Ο ρόλος του παρατηρητή στο διαδικτυακό εκφοβισμό είναι εξαιρετικά σημαντικός, γιατί μπορεί να λειτουργήσει ενισχυτικά ή αποτρεπτικά. Κατά συνέπεια οι παρατηρητές μπορούν να αποτελέσουν μέρος ή λύση του προβλήματος. Οι παρατηρητές θυματοποιούν, θυματοποιούνται και παίρνουν το ρόλο του θύτη ή του θύματος πολύ εύκολα (Bruhn, 2010).

Συνέπειες διαδικτυακού εκφοβισμού

Ο διαδικτυακός εκφοβισμός είναι μια μη αποδεκτή κοινωνική συμπεριφορά και επιφέρει συναισθηματική και ενίοτε σωματική βλάβη (Freinberg & Robey, 2009). Τα θύματα του διαδικτυακού εκφοβισμού παρουσιάζουν χαμηλή αυτοπεποίθηση και αυτοεκτίμηση, αίσθημα μοναξιάς, θυμό και άγχος, κατάθλιψη, προβλήματα προσαρμογής, ψυχοσωματικά προβλήματα και προβλήματα στη μετέπειτα ενήλικη ζωή (Olweus, 1993). Οι αντιδράσεις των θυμάτων του διαδικτυακού εκφοβισμού παρουσιάζουν διαφοροποιήσεις ανάλογα με το φύλο. Τα κορίτσια νιώθουν απογοήτευση ενώ τα αγόρια φοβούνται και θέλουν να εκδικηθούν (Adams, 2010). Σε ορισμένες περιπτώσεις ο διαδικτυακός εκφοβισμός μπορεί να οδηγήσει τα θύματα στη χρήση ναρκωτικών ουσιών ακόμη και στην αυτοκτονία (Hinduja & Patchin, 2010). Οι επιπτώσεις του διαδικτυακού εκφοβισμού δεν είναι ίδιες για όλους. Βρίσκονται σε συνάρτηση με τα κοινωνικά και ψυχολογικά χαρακτηριστικά των θυμάτων (Feinberg & Robey, 2009). Υπάρχουν όμως και έρευνες που υποστηρίζουν πως η πλειονότητα των θυμάτων του διαδικτυακού εκφοβισμού παραμένει ανεπηρέαστη (Ybarra & Mitchell, 2004). Οι θύτες του διαδικτυακού εκφοβισμού κινδυνεύουν ως ενήλικες να αναπτύξουν προσωπικότητες κοινωνικά μη συμβατές. Διακρίνονται για τη δυσκολία που αντιμετωπίζουν να διαχειριστούν δύσκολες καταστάσεις, για την ανάπτυξη επιθετικής συμπεριφοράς, για τη χαμηλή αυτοεκτίμηση και την παρορμητικότητά τους (Hawker & Boulton, 2000). Τέλος, σύμφωνα με τον Kowalski κ.συν. (2008) υπάρχουν ορισμένα σημάδια τα οποία μπορούν να υποδηλώσουν ότι το παιδί είναι θύμα ή θύτης διαδικτυακού εκφοβισμού. Συγκεκριμένα το παιδί φαίνεται ανήσυχο ή νευρικό, δε χρησιμοποιεί τον υπολογιστή, δυσκολεύεται να πάει σχολείο ή να βγει έξω, απομακρύνεται από τις παρέες και την οικογένειά του, χρησιμοποιεί το διαδίκτυο συνήθως τη νύχτα, εκφράζεται υποτιμητικά για τους συμμαθητές του και χρησιμοποιεί πολλαπλούς λογαριασμούς χρήστη ή χρησιμοποιεί έναν λογαριασμό που δεν είναι δικός του.

Ο ρόλος των γονέων

Αναμφισβήτητα είναι σημαντικός ο ρόλος των γονέων στην πρόληψη και την αντιμετώπιση του διαδικτυακού εκφοβισμού. Οι γονείς πρέπει να είναι οι ίδιοι ενημερωμένοι για τους κινδύνους που ελλοχεύουν στο διαδίκτυο και αντίστοιχα πρέπει να ενημερώσουν τα παιδιά τους. Σε περιπτώσεις κατά τις οποίες τα μηνύματα προέρχονται από άγνωστο αποστολέα, υπάρχει η δυνατότητα να απευθυνθούν στη Δίωξη Ηλεκτρονικού Εγκλήματος. Όταν ο θύτης είναι γνωστός του θύματος ή συμμαθητής του, οι γονείς του θύματος πρέπει να απευθυνθούν στους γονείς του θύτη και να ενημερώσουν το σχολείο. Επίσης, αν οι γονείς διαπιστώσουν ότι το παιδί τους, παρόλες τις προσπάθειές τους, εξακολουθεί και είναι νευρικό ή ανήσυχο κρίνεται καλό να αποταθούν σε ψυχολόγο. Σε ακραίες περιπτώσεις παρενόχλησης, όπου καμιά ενέργεια δε λειτουργεί αποτρεπτικά, οι γονείς μπορούν να απευθυνθούν και στην αστυνομία (Σφακιανάκης κ.συν., 2012). Η πρόληψη και στην συγκεκριμένη περίπτωση διαδραματίζει σημαντικό ρόλο. Υπάρχει η δυνατότητα να εγκατασταθεί στον ηλεκτρονικό υπολογιστή σύστημα φιλτραρίσματος για τον αποκλεισμό χυδαίων λέξεων ή εικόνων. Επίσης τα παιδιά πρέπει να μάθουν να αποφεύγουν συναντήσεις με τα άτομα που γνώρισαν στο διαδίκτυο. Ακόμη και τα μικρά παιδιά είναι αναγκαίο να καταλαβαίνουν τι πρέπει να κάνουν και τι όχι, όταν αρχίσουν να εξερευνούν το διαδίκτυο. Χρήσιμο θα ήταν να «θεσπιστεί» ένας κώδικας συμπεριφοράς στην οικογένεια σε σχέση με τη χρήση του διαδικτύου και να εφαρμόζεται από όλα τα μέλη της (Kowalski et al., 2008).

Ο ρόλος των εκπαιδευτικών

Στις μέρες μας ένα σημαντικό πρόβλημα που προκύπτει σε σχέση με το ρόλο των εκπαιδευτικών είναι η ανεπαρκής ενημέρωση και επιμόρφωση τους για το διαδικτυακό αλφαβητισμό. Είναι χαρακτηριστικό πως σε έρευνα που πραγματοποιήθηκε στην Ελλάδα το 44% των εκπαιδευτικών δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης δηλώνει αδυναμία να αναγνωρίσει ή να συμβάλει στην αντιμετώπιση του διαδικτυακού εκφοβισμού, ενώ η πλειονότητα (80%) των εκπαιδευτικών της πρωτοβάθμιας και δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης υποστηρίζει πως δεν έχει λάβει σχετική εκπαίδευση (Σιώμος, 2013). Οι εκπαιδευτικοί στο πλαίσιο της αυτοεπιμόρφωσής τους, αλλά και στο πλαίσιο της επιμόρφωσής τους από επίσημους εκπαιδευτικούς θεσμούς κρίνεται σκόπιμο να αντιληφθούν όλες τις εκφάνσεις του φαινομένου. Οι εκπαιδευτικοί καλούνται να συνεργάζονται με τους γονείς των παιδιών και να αντιμετωπίζουν τυχούσες περιπτώσεις διαδικτυακού εκφοβισμού άμεσα και, όσο αυτό είναι εφικτό, αποτελεσματικά. Μπορούν να καλέσουν ειδικούς στην τάξη για να μιλήσουν στους μαθητές για το φαινόμενο. Επίσης οι εκπαιδευτικοί μπορούν να δώσουν το κατάλληλο ενημερωτικό υλικό στους γονείς (οδηγίες για την ασφαλή χρήση του διαδικτύου, ορισμός εκφοβισμού, παραδείγματα, τρόπος αντιμετώπισης, ειδοποίηση αστυνομίας κ.α.) (Σφακιανάκης, κ.συν., 2012). Σημαντική είναι η συμβολή των προγραμμάτων παρέμβασης που εφαρμόζονται στα σχολεία για την αντιμετώπιση του φαινομένου. Στη Νορβηγία, στη Σουηδία και στις ΗΠΑ εφαρμόστηκε το πρόγραμμα παρέμβασης «Olweus Bullying Prevention», που βασιζόταν στην εμπλοκή των γονέων, των μαθητών και των εκπαιδευτικών. Στο επίκεντρο του προγράμματος παρέμβασης ήταν η ενημέρωση για το πρόβλημα, η βελτίωση των σχέσεων, η υιοθέτηση κανόνων κατά του εκφοβισμού, η εκμάθηση τρόπων αντιμετώπισης και η καλλιέργεια της ενσυναίσθησης στους θύτες (Σιώμος, 2013). Στη χώρα μας η Ελληνική Εταιρία Μελέτης της Διαταραχής Εθισμού στο Διαδίκτυο για την αντιμετώπιση του διαδικτυακού εκφοβισμού προτείνει παρέμβαση σε δύο επίπεδα. Στο πρώτο επίπεδο παρέμβασης δίνεται έμφαση στην πρόληψη και στο δεύτερο επίπεδο παρέμβασης τονίζεται η σημασία της διαχείρισης εντός σχολικού πλαισίου (Σιώμος, 2013).

Επίλογος

Ο διαδικτυακός εκφοβισμός παρουσιάζει έξαρση τόσο στη χώρα μας όσο και στο εξωτερικό. Για την αντιμετώπιση του απαιτείται ενδελεχής μελέτη του, κατανόηση των αιτιών που το δημιουργούν, συνεργασία ειδικών, γονέων, μαθητών και εκπαιδευτικών καθώς και θέσπιση νομοθετικού πλαισίου που να ανταποκρίνεται στα σύγχρονα δεδομένα. Η ραγδαία εξάπλωση του διαδικτύου και τα επακόλουθα που αυτή επιφέρει αποτελεί πρόκληση για τις σύγχρονες κοινωνίες. Με ολιστική οπτική, η διερεύνηση του φαινομένου του διαδικτυακού εκφοβισμού αποτελεί ουσιαστικά διερεύνηση της παιδικής ηλικίας.

Βιβλιογραφία

Ελληνόγλωσση

Σιώμος, Κ. (2013). Οι συνέπειες του κυβερνοεκφοβισμού στην ψυχική υγεία

των παιδιών και των εφήβων: τρόπος αντιμετώπισης του φαινομένου,

στο Η ασφαλής πλοήγηση στο διαδίκτυο είναι υπόθεση όλων μας. 2^ο συνέδριο για την ασφαλή πλοήγηση στο διαδίκτυο, σελ.82-86. Αθήνα: Λιβάνη.

Σφακιανάκης, Ε., Σιώμος, Κ. & Φλώρος, Γ. (2012). Εθισμός στο διαδίκτυο

και άλλες διαδικτυακές συμπεριφορές υψηλού κίνδυνου. Αθήνα: Λιβάνη

Τσίτσικα, Α. & Δημητρακοπούλου, Β. (2013). Διαδίκτυο και εφηβεία:

αποτελέσματα της Ευρωπαϊκής μελέτης EU-NET ADB, στο Η ασφαλής πλοήγηση στο διαδίκτυο είναι υπόθεση όλων μας. 2^ο συνέδριο για την ασφαλή πλοήγηση στο διαδίκτυο, σελ. 93-95. Αθήνα: Λιβάνη.

Φισούν, Β. (2013). Διαδικτυακός εκφοβισμός, σύγχρονα ερευνητικά δεδομένα,

πρόληψη και αντιμετώπιση του φαινομένου, στο Η ασφαλής πλοήγηση στο διαδίκτυο είναι υπόθεση όλων μας. 2^ο συνέδριο για την ασφαλή πλοήγηση στο διαδίκτυο, σελ. 87-90. Αθήνα: Λιβάνη.

Ξενόγλωσση

Adams, C.(2010). Cyberbullying: How to make it stop. Instructor, 120 (2),

44-49

Aftab, P(2006). Retrieved from http: // www. wiredsafety. net.

Anderson, T. & Sturm, B (2007). Cyberbullying: From Playground to computer

Young Adult Library. Services, 5 (9).

Bruhn, D. (2010). Cyberbullying among German and Dutch adolescents –

research on siblings’ influence and factors revelant for prevention and intervention ( Master). University of Twente.

Campell, M. (2005). Cyber Bullying: An old Problem in a New Guise ?

Australian Journal of Guidance and Counseling, 15 (1), 68-76.

Feinberg, T. & Robey, N. (2009). Cyberbullying. In Encyclopedia Britannica.

Retrieved from http: // www. Britannica. com. / bps / additionalcontent / 18 / 37332829/ CYBERBULLYING

Hawker, D. & Boulton, M. (2000). Twenty Years’ Research on Peer

Victimization and Psychosocial Maladjustment: A Meta-analytic

Review of Cross- sectional Studies. Journal of Child Psychology

and Psychiatry, 41(4), 441-455.

Hinduja, S. & Patchin, W. (2010). Bullying, Cyberbullying, and Suicide.

Archives of Suicide Research 14(3), 206-221.

Kapatzia, A. & Sygkollitou, E. (2007). Cyberbullying in middle and high

schools: prevalence, gender and age differences. Thessaloniki:

Aristotle University, Department of Psychology.

Kowalski, R., Limbez, S. & Agatston, P. (2008). Cyber Bullying: Bullying in

the Digital Age. New York: Blackwell.

Olweus, D. (1993). Bullying at School: What We Know and What We Can Do.

New York: Blackwell.

Smith, P., Mahdavi, J., Carvalho, M. & Tippett, N. (2006). An investigation into

cyber bullying its forms, awareness and impact, and the relationship

between age and gender in cyber bulling. A report to the Anti-Bullying

Alliance. Retrieved from http: // www.dfes.gov.uk

/ research / data / uploadfiles / RBX03-06 pdf.

Strom, P. & Strom, R. (2005). When teens turn cyberbullies. The Educational

Digest, 71(4), 35-41.

Ybarra, L. & Mitchell, J. (2004). Online aggressors, victims, and aggressor /

victims: A comparison of associated youth characteristics.

Journal of child Psychology & Psychiatry, 43(7),1308-1316.

© Copyright-VIPAPHARM. All rights reserved