ISSN : 2241-4665
|
Σύντομη βιογραφία του συγγραφέα |
Κριτικές του άρθρου |
ISSN : 2241-4665
Ημερομηνία έκδοσης: Αθήνα 5 Ιουνίου
2018
«ΠΟΛΗΣ-ΚΡΑΤΟΣ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΕΥΜΑΤΑ ΣΕ ΑΘΗΝΑ
ΚΑΙ ΣΠΑΡΤΗ»
του
Βασιλείου Κ. Αποστόλου
ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ
2. Η άνοδος της
πόλης-κράτους και η κρίση της γεωργίας.
3. Η πόλη-κράτος
σε κρίση – Πολιτεύματα
Κυρίως θέμα: Κρίση και αριστοκρατία
3.1 Πολιτισμός, σχέσεις και ανταγωνισμός
3.2 Πως έγινε η αγροτική κρίση;
3.3 Διαφορετικότητες
στην κρίση μεταξύ πόλεων-κρατών
4. Οι αιώνες των μεταρρυθμίσεων – Τυραννίδα
4.1 Κοινωνικά στοιχεία στην κρίση
5. Σπάρτη Ολιγαρχία (Διαφορετική μορφή εξουσίας)
- Εναλλακτικές μορφές διακυβέρνησης απέναντι στην κρίση των πόλεων
6. Η πορεία προς τη δημοκρατία -
Ανάγκη για νομοθετικές παρεμβάσεις
7. Η Αθήνα τον 7ο αιώνα π.Χ. - Οι νόμοι
του Δράκοντα –Σόλων
8. Η Αθήνα τον 6ο αιώνα π.Χ. - Από το Σόλωνα στον Κλεισθένη
Αντί προλόγου: (α) «Έλληνες
ικανότατοι, παραγωγικοί, ενεργοί που πάντα επιτυγχάνουν υψηλούς στόχους σε κάθε
τομέα, προαγάγουν την κοινωνία στην οποία ζούν προσδίδοντας της τέτοια μοναδική
κληρονομιά, όλα αυτά, βέβαια, είναι δυνατά σε
ένα εύνομο, δίκαιο και αξιοκρατικό περιβάλλον.»
Γιώργος Ν. Γιαννακάκης, καθηγητής στο ΙΤ Πανεπιστήμιο της Κοπεγχάγης
Α- ΕΙΣΑΓΩΓΗ-ΣΥΝΟΠΤΙΚΑ
Ο όρος αρχαϊκός είχε αρχικά αξιολογικό
περιεχόμενο και εθεωρείτο ότι αποτελούσε απλώς το «πρωτόγονο» χάραγμα της
μεγάλης κλασικής τέχνης. Σήμερα ο όρος έχει μόνο χρονολογική σημασία και
αναφέρεται στην μεγάλη πολιτική, κοινωνική, οικονομική και καλλιτεχνική
μεταμόρφωση του ελληνικού κόσμου κατά τον 7ο και 6ο αι. π.Χ.
Η ραγδαία αύξηση του πληθυσμού κατά τον
8ο αι. π.Χ. και η ανάγκη εξεύρεσης περισσότερων πόρων οδήγησαν στην κατάρρευση
της κοινωνικής οργάνωσης κατά γένη ή φυλές. Αυτό είχε ως αποτέλεσμα αφ΄ ενός
την μεγάλη εξάπλωση του ελληνικού εμπορίου σε όλη τη Μεσόγειο και αφ΄ ετέρου
την ανάδυση της πόλης-κράτους, που αναδείχθηκε στο βασικό κύτταρο πολιτικής και
αστικής οργάνωσης στην αρχαία Ελλάδα, με
αριστοκρατικό, ολιγαρχικό ή τυραννικό καθεστώς. Επίσης, με την βοήθεια
νομοθετών, θεσπίζονται νόμοι, που βοηθούν στην αποτελεσματικότερη και
δικαιότερη διοίκηση των πόλεων-κρατών και προσπαθούν να ρυθμίσουν τις μεταξύ
τους διαρκείς διενέξεις.
Στην αρχαϊκή εποχή γίνονται σημαντικές
μεταρρυθμίσεις (αλλαγές). Αυτές οι αλλαγές (ο σχηματισμός της πόλης-κράτους, οι
αποικίες, η γραφή) είχαν ξεκινήσει ήδη τον τελευταίο αιώνα της εποχής πριν τον
8ο αιώνα (Γεωμετρική εποχή). Εδώ στην Αρχαϊκή Εποχή αλλάζει η
κοινωνία, τα πολιτεύματα (δηλαδή η μορφή της εξουσίας) και η τέχνη. Μέσα σε
αυτές τις αλλαγές σε αυτό το πλαίσιο της κοινωνίας των αριστοκρατών που είχαν
την εξουσία του άτυπου νόμου, γνωρίζουμε μια περίοδο ταραχών μια ‘’στιγμή’’
στον χρόνο όπως λέει ο Θουκυδίδης, όπου οι τύραννοι και οι νομοθέτες
εναλλάχτηκαν σε αρκετές περιπτώσεις πριν εγκαθιδρυθεί η Δημοκρατία, και
προσωρινά επέτρεψαν να αναρριχηθεί στην κορυφή ένας τύραννος με ένα καθεστώς
συμβιβασμού των τάξεων για τις εκάστοτε κρίσεις που προκαλούσαν οι άτυπες
πλευρές των άγραφων νόμων και κανόνων
δικαίου κατά περίσταση.(1)
1. Πρόλογος
Στο μακρινό παρελθόν που οι ήρωες
εναλλάσσοντο στον Ελληνισμό των βασιλέων στις νεοϊδρυθέντες πόλεις, η βασιλεία
αποτελούσε την πρωταρχική μορφή ενός πολιτεύματος ενός τόπου (πόλις). Αργότερα
περνώντας ο χρόνος, η αριστοκρατία
διαδέχθηκε τη βασιλεία κατόπιν
επανάστασης σε πολλές πόλεις. Σύντομα οι πολίτες άρχισαν να κοιτούν με
ενδιαφέρον όλο και περισσότερο τα
χρήματα και αθέτησαν το συλλογικό πλούτο, έτσι οι άρχοντες έγιναν ολιγαρχικοί. Η τυραννία εξελίχθηκε μέσα από αυτά τα πολιτεύματα, όταν ένας από
τους κυβερνώντες, αναζητώντας την υποστήριξη του πλήθους, μονοπωλούσε την
εξουσία. Όταν οι άνθρωποι είδαν ότι οι απαιτήσεις τους δεν καλύπτονταν από την
απολυταρχική διακυβέρνηση, έκαναν μια επανάσταση για να προκρίνουν την μετάβαση
προς τη δημοκρατία. Έτσι η μοναρχία, η αριστοκρατία, η ολιγαρχία και η τυραννία
κατατάσσονται στα τυπικά πολιτεύματα της Αρχαϊκής περιόδου, και αυτό θα
εξετάσουμε εδώ, ενώ η δημοκρατία θεωρείται χαρακτηριστικό πολίτευμα της
Κλασικής περιόδου. Η πολιτική ιστορία της Ελλάδας από τη βασιλεία στη
δημοκρατία, για πολλούς ιστορικούς φαίνεται ξεκάθαρα από τον 5ο αι. π.Χ. αλλά αυτό δεν είναι επί του
παρόντος. (2)
(1)
(Εθνικό αρχαιολογικό
μουσείο, Νational Archaeological Μuseum, επίσημη
Έκδοση)
(2) Αριστοτέλης Πολιτικά, Πλάτων Πολιτεία, Ομήρου
Ιλ.
2. Η άνοδος της πόλης-κράτους και η κρίση της γεωργίας.
Πριν
τον 8ο αιώνα π.χ. η κοινωνία ήταν οργανωμένη με βάση τις φυλές. Από τα μέσα του
8ου αιώνα σταδιακά, σε πολλά μέρη του αρχαίου ελληνικού κόσμου, οι άνθρωποι
συνδέονται μεταξύ τους σαν πολίτες, μέλη δηλ. της ίδιας πόλης-κράτους. Εδώ η
πόλη-κράτος είναι: Ιδιαίτερη μορφή πολιτικής οργάνωσης που τη συναντάμε σε
διάφορες περιοχές του αρχαίου κόσμου (π.χ. Μεσοποταμία, Παλαιστίνη, Συρία,
Ιταλική χερσόνησος). Εννοούμε πόλη-κράτος μικρό σε έκταση κράτος, αποτελούμενο
από το άστυ και τη χώρα, δηλαδή την αγροτική περιοχή που βρίσκεται γύρω από το
άστυ.
Στην γεωργία που εκεί
εντοπίζουμε ιστορικά
και την κρίση που ξέσπασε η
κύρια πηγή εισοδημάτων, είτε αυτά προορίζονταν για εγχώρια κατανάλωση, είτε για
ανταλλαγή μέσω του εμπορίου, ήταν η γη. Η κτηνοτροφία περιοριζόταν σε
συγκεκριμένες ορεινές περιοχές, λόγω ακριβώς της γεωγραφικής τους θέσης. Οι
μελετητές της Αρχαϊκής περιόδου υποστηρίζουν ότι οι οικονομικοί λόγοι των
κρίσεων του αρχαϊκού κόσμου -όπου και όποτε οι κρίσεις αυτές μπορούσαν να
εντοπιστούν και ανεξάρτητα απ' το αν ήταν αποτέλεσμα κοινωνικής δυσαρέσκειας ή
πολεμικών επιχειρήσεων- συνδέονταν άμεσα ή έμμεσα με τη γη. Επιπλέον,
όσες οικονομικές διεκδικήσεις έγιναν, για τις οποίες πληροφορούμαστε μέσα από
τις πηγές, επικεντρώνονταν γύρω από το θέμα της γης.(3)
Πρέπει
να τονιστεί βέβαια ότι τόσο ο Σόλων όσο και ο Ησίοδος αναφέρονται σε
διαφορετικές περιοχές και ανήκουν σε διαφορετικές εποχές, καθώς τους χωρίζει
περίπου ένας αιώνας. Ο Ησίοδος μας δίνει πληροφορίες για τις συνθήκες γεωργίας
σε μία μικρή αγροτική περιοχή της Βοιωτίας, την Ισκρα (πιθανότατα πρόκειται για
το δικό του χωριό), στις αρχές του 7ου αιώνα π.Χ. (Ησίοδος, Έργα και Ημέρες 383-617). Οι απόψεις του Σόλωνα, όπως αυτές
σώζονται στο έργο του Αριστοτέλη και του Πλούταρχου, αποτελούν μία άμεση πηγή
για την Αθήνα των αρχών του 6ου αιώνα π.Χ., πριν από την επικράτηση της
τυραννίας του Πεισίστρατου
(Αριστοτέλης, Αθηναίων Πολιτεία 12, Πλούταρχος, Βίος
Σόλωνα 13.1-3).
(3){Ο Ησίοδος με το έργο του Έργα και Ημέραι και ο
Σόλων με όσα από τα ποιήματά του σώζονται είναι οι μόνες σύγχρονες με την εποχή
πηγές που έχουμε, οι οποίες αναφέρονται στην ένταση που υπήρχε μεταξύ των
φτωχών χωρικών και των μεγάλων γαιοκτημόνων-αριστοκρατών.}
Τα προβλήματα
ανάμεσα στους χωρικούς και στους γαιοκτήμονες, ήταν αποτέλεσμα της απληστίας των
πλουσίων, οι οποίοι είχαν παντού την εξουσία και επιδίωκαν να αυξήσουν την
περιουσία τους και να μεγαλώσουν τον αριθμό του εργατικού δυναμικού που
εξαρτιόταν από αυτούς. H κατάσταση αυτή επιδεινώθηκε με την ύπαρξη
ανεκμετάλλευτων εκτάσεων, την άνιση διανομή της γης και τη μέθοδο του
διαμοιρασμού της περιουσίας στους κληρονόμους.
3. Η πόλη-κράτος σε κρίση – Πολιτεύματα
Κυρίως θέμα: Κρίση και αριστοκρατία
Όπως
είπαμε, σε πολλές πόλεις-κράτη, από τη
Γεωμετρική Εποχή ήδη, η εξουσία πέρασε από τους βασιλιάδες στους αριστοκράτες.
Οι αριστοκράτες στηρίζονταν στην ευγενική τους καταγωγή (έλεγαν μάλιστα ότι
κατάγονται από παλιούς βασιλιάδες, ήρωες και ημίθεους). Η δύναμή τους βασιζόταν
στη γη και στα πολλά βοσκοτόπια που είχαν. Τη γη των αριστοκρατών την καλλιεργούσαν
κυρίως δούλοι. Με άλλα λόγια, στην αριστοκρατία είχαν εξουσία όσοι προέρχονταν
από τις παλιές ισχυρές οικογένειες και την περιουσία τους την είχαν
κληρονομήσει. Αν και
με τον αποικισμό οι άνθρωποι έλυσαν πολλά προβλήματα, η κοινωνία άρχισε από τον
7ο αιώνα π.Χ. να περνάει μια κρίση. Μία πιθανή απάντηση είναι: ότι η αγροτική κρίση, η δημιουργία της οπλιτικής
φάλαγγας και η ανάπτυξη του εμπορίου μάλλον είχαν σχέση με αυτή την
κρίση. Η έλλειψη
γης ήταν ο κύριος λόγος που έγιναν πολλοί πόλεμοι στα σύνορα.
Αυτό
άλλαξε την πολεμική τακτική: εκτός από το ιππικό, άρχισαν να χρησιμοποιούν και
πεζικό. Το ιππικό το οργάνωναν οι αριστοκράτες, γιατί αυτοί μπορούσαν να
τρέφουν άλογα. Στο πεζικό έπαιρναν μέρος οι τεχνίτες, οι έμποροι και οι
ελεύθεροι αγρότες, που πολεμούσαν στην οπλιτική φάλαγγα.
Επειδή όμως πια πολεμούσαν και όλοι αυτοί που δεν ήταν αριστοκράτες, άρχισαν να
ζητούν ίσο μερίδιο από τα λάφυρα ή την κατακτημένη γη και στη συνέχεια
περισσότερα δικαιώματα και συμμετοχή στην εξουσία.
Πρέπει να τονιστεί και μία παράμετρος
των αρχαϊκών χρόνων η σχέση των πόλεων κρατών μεταξύ τους λόγω της
διαφορετικότητας των στην πολιτική δομή τους.
3.1 Πολιτισμός, σχέσεις και ανταγωνισμός
Κατά τον 8ο αιώνα π.Χ., η θρησκεία, οι
κοινοί ήρωες, η γλώσσα, η γραφή, η διάδοση των ομηρικών επών, των μύθων και των
παραδόσεων έκαναν τους κατοίκους των ελληνικών πόλεων-κρατών να αισθάνονται ότι
μοιράζονται τον ίδιο πολιτισμό. Αυτό όμως δε σημαίνει ότι ήταν ενωμένοι και
πολιτικά. Οι ελληνικές πόλεις-κράτη ήταν ανεξάρτητες και έκαναν συχνά πολέμους
μεταξύ τους, είτε για τα σύνορα είτε για οικονομικούς λόγους. Ενώ όμως υπήρχαν
διαφορές και ανταγωνισμός ανάμεσα στις ελληνικές πόλεις-κράτη, οι πολίτες τους
αισθάνονταν όλοι Έλληνες. Έτσι κάποιες φορές συνεργάζονταν και οργάνωναν συμμαχίες,
αμφικτιονίες και κοινά.
3.2 Πως έγινε η αγροτική
κρίση;
Ακόμη και μετά την αποικιακή εξάπλωση η γη δεν έφτανε. Ο κάθε
αγρότης μοίραζε τη γη στα παιδιά του και έτσι κάποιοι πολίτες βρέθηκαν με τόσο
λίγη γη που δεν μπορούσαν να ζήσουν. Πολλοί, για να πληρώσουν τα χρέη τους,
πούλησαν στους αριστοκράτες όχι μόνο τη γη αλλά και την ίδια τους την
ελευθερία. Η κατάσταση αυτή έκανε τους ανθρώπους να οργίζονται με τους
αριστοκράτες. Με την κρίση μπορεί να είχαν σχέση και όσοι είχαν αποκτήσει
περιουσία ως τεχνίτες ή έμποροι και ήθελαν να καλυτερέψουν τη θέση τους στην κοινωνία.
3.3 Διαφορετικότητες στην
κρίση μεταξύ πόλεων-κρατών:
Η κρίση στην πόλη-κράτος έφερε αλλαγές. Οι αλλαγές αυτές δεν
έγιναν χωρίς προβλήματα ούτε έγιναν με τον ίδιο τρόπο και την ίδια στιγμή σε κάθε
πόλη-κράτος. Σε ορισμένες μάλιστα περιοχές οι αλλαγές αυτές δεν έγιναν ποτέ και
οι βασιλιάδες διατήρησαν την εξουσία. Σε ορισμένες περιπτώσεις την κρίση
προσπάθησαν να λύσουν οι νομοθέτες. Μέχρι τον 7ο αιώνα π.Χ. επικρατούσε το
εθιμικό δίκαιο, δηλαδή οι άγραφοι νόμοι, και οι αριστοκράτες το χρησιμοποιούσαν
όπως τους εξυπηρετούσε.
Ο νομοθέτης, με τους νόμους που έφτιαχνε, επιδίωκε να εξασφαλίσει
τη δικαιοσύνη. Oι αριστοκράτες που διοικούσαν δεν έκαναν πια ό,τι ήθελαν. Έπρεπε
να ακολουθούν τους νόμους. Σε πολλές όμως περιπτώσεις, όταν η καθιέρωση νόμων
δε γινόταν πραγματικότητα ή αποτύγχανε, τότε κάποιος αριστοκράτης έβρισκε την ευκαιρία
να πάρει όλη την εξουσία στα χέρια του.(3) (4)
(3)
Για την Αρχαϊκή Εποχή, όπως και για τις άλλες περιόδους, τις πληροφορίες μας
που καταθέτουμε εδώ προέρχονται από τα αρχαιολογικά ευρήματα από τις ανασκαφές. Γι’ αυτή
την εποχή όμως έχουμε περισσότερα και διαφορετικά στοιχεία: επιγραφές σε πέτρα,
παπύρους με κείμενα από την Αίγυπτο, ποιήματα, αλλά και κείμενα, που γράφτηκαν
όμως πολύ μετά τα γεγονότα που αφηγούνται. Μια από τις κυριότερες πηγές είναι ο
ιστορικός Ηρόδοτος που γράφει τον 5ο αιώνα π.Χ. ο Θουκυδίδης ,
Τυρταίου ποιητή, Αριστοτέλη, κλπ.
Πηγή: Εθνικό αρχαιολογικό μουσείο, Νational
Archaeological Μuseum, επίσημη Έκδοση
(4)
C. Mossé – A. Schnapp-Gourbeillon,
Επίτομη Ιστορία της Αρχαίας Ελλάδας
(2000-31 π.Χ.), μετάφραση Λ. Στεφάνου, Εκδόσεις Παπαδήμα, Αθήνα 1999, σσ.
190-231.
4. Οι
αιώνες των μεταρρυθμίσεων – Τυραννίδα
Οι Αρχαίοι Έλληνες
δημιούργησαν τον όρο νόμος και τα παράγωγά του σε εποχή παλαιότερη από την
ανάδυση της δημοκρατίας στην Αθήνα
Οι παλιότεροι κανόνες δικαίου, αποκαλούμενοι θεσμοί
ή ρήτρες, ήσαν άγραφοι, ίσχυαν από αμνημόνευτους χρόνους, αποδίδονταν σε θεία βούληση και είχαν απαρχαιωθεί. Οι νόμοι ήσαν
γραπτοί, γίνονταν από γνωστά πρόσωπα και υπαγορεύονταν από νέες ανάγκες. Όταν
ένα αριστοκρατικό
καθεστώς αντιμετώπιζε σφοδρές πιέσεις από κοινωνικές ομάδες (ξένους
(μετοίκους) δούλους, οπλίτες τεχνίτες γεωργούς) που διεκδικούσαν δικαιώματα, οι
κρατούντες αριστοκράτες με υποχωρήσεις
πάντα σχεδόν, μπορούσαν να κατευνάσουν την εξέγερση των δυσαρεστημένων ή ένα
πραξικόπημα από άνδρα που περίμενε την ευκαιρία, για να καταλάβει την εξουσία, ως τύραννος. Αν οι υποχωρήσεις γίνονταν
εγκαίρως και με τη συγκατάθεση της πλειονότητας των αριστοκρατών και συγχρόνως
επικρατούσαν στην άλλη πλευρά πιο συγκρατημένες διεκδικήσεις, οι μετριοπαθείς
των δύο παρατάξεων συναποτελούσαν μια πλειοψηφία που τασσόταν υπέρ της
αναζητήσεως πολιτικής λύσεως δια μέσου νέων μεταρρυθμίσεων, που χαρακτηρίζονταν
νόμοι, ώστε να διακρίνονται από τους θεσμούς. Αυτό το έργο το ανέθεταν σε ένα
νομοθέτη, πρόσωπο κοινής εμπιστοσύνης. Το σώμα των νόμων ενός νομοθέτη περιείχε
από παρεμβάσεις μεταβατικού χαρακτήρα έως καθεστωτικές μεταρρυθμίσεις. Οι
τελευταίες παρέμεναν σε ισχύ για μεγάλο διάστημα μέχρις ότου αλλάξουν με
νεότερους νόμους που έκανε ένας νεότερος νομοθέτης ύστερα από πολλά χρόνια.(5)
Τον 7ο και τον 6ο
αιώνα π.Χ. σε πολλές ελληνικές πόλεις-κράτη η πολιτική εξουσία πέρασε, άλλοτε
για λίγο και άλλοτε για περισσότερο, στα χέρια ενός μόνο ανθρώπου, του τυράννου. Το πολίτευμα που τότε καθιερωνόταν το ονόμαζαν τυραννίδα ή
τυραννία. Η λέξη τύραννος στα αρχαία χρόνια έχει πολλές διαφορετικές
σημασίες. Θα μπορούσαμε όμως γενικά να πούμε ότι τύραννος είναι αυτός που
παίρνει αυθαίρετα την εξουσία.
Οι τύραννοι, για να έχουν όλη την εξουσία, σκότωναν πολλούς από τους
αντιπάλους τους αριστοκράτες και μοίραζαν τις περιουσίες τους σ’ αυτούς που
τους υποστήριξαν.
(5) Εγκυκλοπαίδεια μείζονος Ελληνισμού
Υπόσχονταν ότι θα φρόντιζαν για τα συμφέροντα του δήμου, δηλαδή
για τους γεωργούς, τους εμπόρους και τους τεχνίτες. Γίνονταν ακόμη αγαπητοί στο
δήμο, επειδή ούτε πρόστιμα έβαζαν ούτε φυλάκιζαν ούτε υποδούλωναν όσους είχαν
χρέη.
Ενίσχυαν την οικονομία των πόλεων-κρατών δίνοντας έμφαση στο
εμπόριο και ιδρύοντας αποικίες. Με τα έσοδα από τους φόρους και την περιουσία
των αντιπάλων τους έκαναν δημόσια έργα σε σημαντικό βαθμό. Πολύ γνωστοί
τύραννοι ήταν ο Πολυκράτης στη Σάμο, ο Περίανδρος στην Κόρινθο και ο
Πεισίστρατος στην Αθήνα.
4.1 Κοινωνικά στοιχεία στην κρίση:
Πρέπει να προσέξουμε
εδώ πως η μία
μορφή κρίσης όπως βλέπουμε, προήρχετο από την έλλειψη γης που ήταν και ο μεγάλος λόγος που
έγιναν πολλοί πόλεμοι στα σύνορα. Αυτό
άλλαξε την πολεμική τακτική: εκτός από το ιππικό, άρχισαν να χρησιμοποιούν και το
πεζικό. Το ιππικό το οργάνωναν οι αριστοκράτες, λόγω του ότι μόνο αυτοί
μπορούσαν να τα τρέφουν. Στο πεζικό έπαιρναν μέρος οι τεχνίτες, οι έμποροι και
οι ελεύθεροι αγρότες, που πολεμούσαν στην οπλιτική φάλαγγα. Όμως πια πολεμούσαν και
όλοι αυτοί που δεν ήταν αριστοκράτες, άρχισαν να ζητούν ίσο μερίδιο από τα
λάφυρα ή την κατακτημένη γη και στη συνέχεια περισσότερα δικαιώματα και
συμμετοχή στην εξουσία. Εδώ ο Θουκυδίδης γράφει «Καθώς
δυνάμωνε λοιπόν, γράφει, η Ελλάδα κι οι άνθρωποι αποχτούσαν περισσότερα
κεφάλαια παρά πρωτύτερα,, ιδρύθηκαν στις περισσότερες πολιτείες τυραννίδες,
επειδή αύξαιναν τα εισοδήματα….και οι ελληνικοί τόποι ναυπηγούσαν στόλους και
πιάνονταν περισσότερο από τη θάλασσα». Ίσως αυτό συνδέεται πως απέναντι σε
μια παλιά αριστοκρατία γαιοκτημόνων και την αναδίφηση των νέων κοινωνικών
στρωμάτων με την ανάπτυξη των εμπορικών ανταλλαγών και του πλούτου που αποκτιόταν
ο τύραννος ήταν ο εκπρόσωπος τους. Στον
7ο αιώνα και μετά, ο τύραννος απέβλεπε στην εξουσία της πόλης
στηριζόταν κατ΄αρχάς σ΄όλους τους αποδιωγμένους όπως οι αγρότες που απειλούντο
με υποδούλωση από τα χρέη τους, τους οπλίτες που ενδιαφέροντο για πολιτική
ισότητα, παρά οι βιοτέχνες και οι έμποροι που δεν ένοιωθαν καταπίεση. Εδώ
αλλάζουν οι σχέσεις από πόλη σε πόλη λόγω είτε του πλουτισμού από την ναυτική
δύναμη (Κόρινθος) με τις Βακχιάδες, στενός ολιγαρχικός κύκλος, με τον πρώτο
τύραννο Κύψελο. (1)
(1)
(Εθνικό αρχαιολογικό
μουσείο, Νational Archaeological Μuseum, επίσημη
Έκδοση)
Ένα άλλο
στοιχείο που οι τύραννοι μεταχειρίζοντο ήταν ότι χρησιμοποιούσαν όλα τα μέσα
για την αύξηση του ατομικού τους γοήτρου και της επιρροής τους, στοιχεία που
αποτελούσαν άλλωστε και τη βάση της αριστοκρατικής νοοτροπίας, της τότε
διακυβέρνησης. ‘Ένας μελλοντικός τύραννος ή σε ένα ήδη εγκαθιδρυμένο, οι
διαπροσωπικές σχέσεις ήταν υποχρεωτικές και αναγκαίες για την εξασφάλιση της υποστήριξης της
κοινότητας, εντός και εκτός των συνόρων του κράτους του. Ο γάμος του
Πεισίστρατου με την κόρη του Μεγακλή τού έδωσε τη δυνατότητα να επιστρέψει στην
Αθήνα.(4)
Ας δούμε όμως τη Σπάρτη και
την Αθήνα, τις δύο πόλεις-κράτη για τις λύσεις που προσπάθησαν μέσω των μορφών
διακυβέρνησης, και για τις οποίες έχουμε τις περισσότερες πληροφορίες.
5. Σπάρτη Ολιγαρχία
(Διαφορετική μορφή εξουσίας) - Εναλλακτικές μορφές διακυβέρνησης απέναντι στην
κρίση των πόλεων
Στη Σπάρτη παρατηρούμε το ίσως σπάνιο φαινόμενο της διπλής
βασιλείας, μεταξύ των γεναρχών των Αγιαδών και των Ευρυποντιδών. Ωστόσο, η
εξουσία τους περιοριζόταν από τη Γερουσία, τους Eφόρους και την Απέλλα.
Αντίθετα, στα ελληνικά φύλα του Βορρά -στους Μακεδόνες και τους Ηπειρώτες- οι
βασιλείς διατήρησαν ως τη ρωμαϊκή κατάκτηση την εξουσία, η οποία υπόκειτο μόνο
στον έλεγχο του στρατού και στης συνελεύσεις τους. Πριν την εμφάνιση της
οπλιτικής φάλαγγας οι ευγενείς, των οποίων η ισχύς στηριζόταν στην εκτροφή
ίππων,(όπως είπαμε), ως υπερασπιστές της πόλης κατείχαν και τα πολιτικά
αξιώματα. Σε ορισμένες περιπτώσεις μάλιστα ένα ή δύο γένη -όπως οι Bακχιάδες
στην Κόρινθο, οι Ιπποβότες στη Χαλκίδα και οι Ιππείς στην Ερέτρια- μονοπωλούσαν
την εξουσία. Η μορφή αυτής της αριστοκρατικής διακυβέρνησης επιβίωσε μόνο
εκεί. Η αλλαγή της πολεμικής τακτικής με
την εισαγωγή της οπλιτικής φάλαγγας, κατά τον 7ο αιώνα, σε συνδυασμό με την
αγροτική κρίση μετέβαλε τα δεδομένα στο εσωτερικό των πόλεων. Τις
συγκρούσεις μεταξύ των ευγενών και των κατώτερων κοινωνικών τάξεων ενέτειναν οι
αντιθέσεις ανάμεσα στα αριστοκρατικά γένη. Συχνά, για να εκτονώσουν την
κρίση, οι ευγενείς ανέθεταν σε κάποιο πρόσωπο που έχαιρε γενικής
εκτίμησης τη μεσολάβηση και τη συγγραφή ενός κώδικα νόμων. Σε
κάποιες περιπτώσεις πάλι το πρόσωπο αυτό αναδεικνυόταν σε άρχοντα με απόλυτη
εξουσία για περιορισμένο όμως χρονικό διάστημα και έπαιρνε τον τίτλο του αισυμνήτη.
Σε
(5) Εγκυκλοπαίδεια μείζονος Ελληνισμού
αρκετές
πόλεις όπως στην Αθήνα, την Κόρινθο, και τη Σάμο, οι κοινωνικές συγκρούσεις
ευνόησαν την άνοδο στην εξουσία τυράννων με τη συχνή υποστήριξη των μη
προνομιούχων τάξεων. Η πτώση των τυραννίδων, στα τέλη του 6ου αιώνα, επανέφερε
στην επιφάνεια τη διαμάχη των ευγενών για τη νομή της εξουσίας
Ορισμένα έθνη, τέλος, όπως οι Αιτωλοί,
Ακαρνάνες και Λοκροί στην κεντρική Ελλάδα και οι Αχαιοί, Αρκάδες και Ηλείοι
στην Πελοπόννησο, λόγω της διαμόρφωσης του εδάφους τους -όπως αναφέρει και ο
Θουκυδίδης για τους Αιτωλούς- συνέχισαν να ζουν κατά κώμας. Μετά τη συγκρότηση
των πόλεων τα φυλετικά κράτη, όταν δε διαλύθηκαν -όπως συνέβη με την ένωση των
ιωνικών πόλεων της Aττικής και της Eύβοιας κατά τον 8ο αιώνα π.Χ.- μετατράπηκαν
σε κοινά με κέντρο το ιερό του προστάτη θεού τους, όπως του Θερμίου Aπόλλωνα
στην Αιτωλία
Όπως είπαμε, οι
πόλεις-κράτη είχαν πρόβλημα, γιατί τους έλειπε καλλιεργήσιμη γη. Οι Σπαρτιάτες
έλυσαν το πρόβλημα διαφορετικά από τις άλλες πόλεις-κράτη: αντί να ιδρύσουν
αποικίες στο εξωτερικό, κατέλαβαν τη γειτονική Μεσσηνία, υποδούλωσαν τους
Μεσσήνιους, που έγιναν είλωτες, και έτσι βρήκαν καλλιεργήσιμη γη. Οι είλωτες
ήταν δούλοι και ανήκαν στην πόλη-κράτος. Η ιστορία της Σπάρτης κατά τους
επόμενους αιώνες είναι διαφορετική από των άλλων ελληνικών πόλεων-κρατών καθότι για παράδειγμα,
δε γνώρισε ποτέ τυραννίδα. Για να μπορέσουν οι Σπαρτιάτες να ελέγχουν τους είλωτες
και παράλληλα να προστατεύονται από τους γείτονές τους, έδωσαν μεγάλη σημασία
στη στρατιωτική οργάνωση. Όλοι οι πολίτες έγιναν στρατιώτες που η εκπαίδευση
τους ήταν συνεχής. Η ζωή έγινε λιτή και οι πολυτέλειες της δημόσιας ζωής και
της ιδιωτικής απαγορεύθηκαν. Ακόμη απαγορευόταν στους πολίτες να πηγαίνουν σε
άλλες πόλεις-κράτη, αλλά και σε ξένους να μένουν μόνιμα στη Σπάρτη. Οι αλλαγές
αυτές σχετίζονται με το όνομα του Λυκούργου. Δεν είναι σίγουρο αν ο Λυκούργος
υπήρξε πραγματικά ή ήταν ένα μυθικό πρόσωπο.*
* Το έργο του Ησιόδου "Έργα και Ημέραι" ,
όσα από τα συγγραφικά έργα του Θέογνη έχουν διασωθεί, καθώς και αυτά του
Ηροδότου -που αναφέρονται στο τέλος της Αρχαϊκής περιόδου- είναι οι μόνες πηγές
αυτής της εποχής που χρησιμοποιούνται. Ο Όμηρος, ο οποίος περιγράφει
προγενέστερες περιόδους από την Αρχαϊκή, όσο και οι μεταγενέστεροι συγγραφείς
Αριστοτέλης, Θουκυδίδης και όσοι ακόμη περιλαμβάνουν στα έργα τους πληροφορίες
σχετικές με οικονομικής φύσης θέματα, όπως και πολιτικές απόψεις θέλουν ιδιαίτερη προσοχή στην
τοποθέτηση μας.
6. Η πορεία προς τη δημοκρατία - Ανάγκη για νομοθετικές
παρεμβάσεις- Νομοθέτες
Αρχικά και για πολύ καιρό ο όρος νομοθέτες είχε σημασίες
εκτός του πεδίου που μας ενδιαφέρει εδώ. Οι παλιότεροι κανόνες δικαίου,
αποκαλούμενοι θεσμοὶ ή ρῆτραι, ήσαν άγραφοι, ίσχυαν από αμνημόνευτους χρόνους,
αποδίδονταν σε θεία βούληση και είχαν απαρχαιωθεί. Οι νόμοι ήσαν γραπτοί,
γίνονταν από γνωστά πρόσωπα και υπαγορεύονταν από νέες ανάγκες. Όταν ένα αριστοκρατικό καθεστώς
αντιμετώπιζε ισχυρές πιέσεις από κοινωνικές μερίδες που διεκδικούσαν δικαιώματα, οι κρατούντες μόνο με
υποχωρήσεις μπορούσαν να αποφύγουν την εξέγερση των δυσαρεστημένων ή ένα
πραξικόπημα από άνδρα που περίμενε μια ευκαιρία, για να καταλάβει την εξουσία,
ως τύραννος. Αν οι υποχωρήσεις
γίνονταν εγκαίρως και με τη συγκατάθεση της πλειονότητας των αριστοκρατών και
συγχρόνως επικρατούσαν στην άλλη πλευρά πιο συγκρατημένες διεκδικήσεις, οι
μετριοπαθείς των δύο παρατάξεων συναποτελούσαν μια πλειοψηφία που τασσόταν υπέρ
της αναζητήσεως πολιτικής λύσεως δια μέσου νέων μεταρρυθμίσεων, που χαρακτηρίζονταν
νόμοι, ώστε να διακρίνονται από τους θεσμούς. Αυτό το έργο το ανέθεταν σε ένα νομοθέτη, πρόσωπο κοινής εμπιστοσύνης.
Το σώμα των νόμων ενός νομοθέτη περιείχε αλλαγές μεταβατικού χαρακτήρα έως
καθεστωτικές μεταρρυθμίσεις. Οι τελευταίες παρέμεναν σε ισχύ για μεγάλο
διάστημα μέχρις ότου αλλάξουν με νεότερους νόμους που έκανε ένας νεότερος
νομοθέτης ύστερα από πολλά χρόνια. Στην Αθήνα ο Σόλων νομοθέτησε 30 χρόνια μετά
τον Δράκοντα και 85 χρόνια πριν από τον Κλεισθένη. Ένας νεότερος νομοθέτης
μπορούσε να διατηρήσει μερικούς από τους παλιότερους νόμους: ο Σόλων άφησε
μερικούς νόμους του Δράκοντα, ο Κλεισθένης δεν έθιξε μερικούς νόμους του
Σόλωνα, αλλά και του Δράκοντα.(5)
Οι νόμοι και τα ψηφίσματα, αποτελούσαν δύο
χωριστά συστήματα και ότι μερικά από τα στοιχεία του ενός και του άλλου
συστήματος ήταν ασύμβατα μεταξύ τους. Καθένας από τους αρχαίους Έλληνες
νομοθέτες συνέταξε το δικό του σώμα νόμων. Οι νόμοι των πρώτων νομοθετών,
μεταξύ των οποίων και ο Αθηναίος Δράκων, ως επί το πλείστον διατύπωσαν γραπτά
και κωδικοποίησαν κανόνες του εθιμικού δικαίου. Οι νόμοι των επόμενων
νομοθετών, όπως οι Αθηναίοι Σόλων και Κλεισθένης, εισήγαγαν θεσμικούς
νεωτερισμούς και συνακόλουθα έθεσαν τέρμα στην ισχύ θεσμών και κανόνων δικαίου,
είτε θεσπισμένων από παλαιότερους νόμους είτε αναγομένων στο εθιμικό δίκαιο.
Έτσι, από το Δράκοντα ως τον Κλεισθένη, το αθηναϊκό πολίτευμα είχε τροποποιηθεί
με νόμους και σε συμφωνία με την αρχή ότι μόνον ένας νέος νόμος μπορούσε να
θέσει τέρμα στην ισχύ ενός παλαιότερου νόμου. Αντίθετα, μετά τη νομοθεσία του
Κλεισθένη θα συντελεστούν στην Αθήνα «συνταγματικές» αλλαγές όχι με νόμους,
αλλά με ψηφίσματα και συνακόλουθα θα επικρατήσει η αρχή ότι ένα ψήφισμα μπορεί
να είναι ανώτερο ενός νόμου, με το σκεπτικό ότι ο Δήμος είναι αυτεξούσιος και ελεύθερος
να κάνει ότι θέλει.(6)
(5) Η Αθηναϊκή Δημοκρατία, Μ.Β. Σακελλαρίου,
ΠΕΚ, 2000
(6)
Ο
Αρχαίος Ελληνικός Κόσμος Τόμος Α΄ Θ.Βερέμης, Γ.Γιαννόπουλος,
Σ.Ζουμπάκη, Ελ. Ζύμη, Θ.Ιωάννου, Α. Μαστραπάς. Πάτρα 2002
7. Η Αθήνα τον 7ο
αιώνα π.Χ. -- Οι νόμοι του Δράκοντα –Σόλων
Για την ιστορία της
Αθήνας πριν από το Σόλωνα δύο γεγονότα είναι σημαντικά: το ένα είναι η
προσπάθεια του Κύλωνα να καταλάβει την Ακρόπολη και να γίνει τύραννος. Το
δεύτερο είναι η σύνταξη των πρώτων νόμων από τον Δράκοντα…..
Η Σπάρτη, όπως είδαμε, είχε ολιγαρχικό πολίτευμα που έδινε μεγάλη σημασία
στη στρατιωτική οργάνωση. Την ίδια ώρα, στην Αθήνα του 7ου αιώνα
π.Χ. το πολίτευμα γνώρισε διαφορετική εξέλιξη.
Για την εποχή αυτή γνωρίζουμε λίγα πράγματα. Ξέρουμε όμως ότι την
εξουσία την
είχαν οι αριστοκράτες, που συμμετείχαν σε ένα συμβούλιο, τον Άρειο
Πάγο. Από τους αριστοκράτες εκλέγονταν και οι εννέα Άρχοντες. Ο Άρειος Πάγος
και οι εννέα Άρχοντες διοικούσαν την Αθήνα. Ο Σόλωνας διατήρησε τον Άρειο Πάγο
και τους εννέα Άρχον τες. Προσπάθησε όμως να μειώσει την εξουσία των
αριστοκρατών. Γι’
αυτό δημιούργησε την Εκκλησία του δήμου και τη Βουλή των
τετρακοσίων, που μοιράζονταν την εξουσία
με τους αριστοκράτες. Αυτό που επίσης γνωρίζουμε είναι ότι κατά τον 7ο αιώνα
π.Χ. η Αθήνα είχε μείνει πίσω σε σχέση με άλλες πόλεις-κράτη γιατί δε
συμμετείχε στο μεγάλο αποικισμό που είχε αρχίσει από τα μέσα του 8ου αιώνα π.Χ.
(7)
8. Η Αθήνα τον 6ο αιώνα π.Χ. -- Από το Σόλωνα στον Κλεισθένη
Ο Σόλωνας ήταν αριστοκράτης. Ήταν πολύ αγαπητός στο λαό
της Αθήνας και σαν Άρχοντας το 594–593 π.Χ., του ζήτησαν να φτιάξει νέους
νόμους. Ο Σόλωνας ελευθέρωσε τους
μικροαγρότες από τα χρέη τους και απαγόρευσε κάθε μορφή δουλείας για χρέη.
Απελευθέρωσε, όσους Αθηναίους είχαν γίνει δούλοι. Διαίρεσε τους πολίτες σε τάξεις, ανάλογα με το εισόδημά τους, και όρισε τι υποχρεώσεις έχει
κάθε τάξη απέναντι στην πόλη-κράτος (φόροι, συμμετοχή στην άμυνα και τη
διοίκηση της Αθήνας κτλ.). Ο Σόλωνας θέσπισε και νόμους για το εμπόριο και την
καθημερινή ζωή. Για παράδειγμα, απαγόρευσε τις εξαγωγές –εκτός από το λάδι, που
είχε πολύ η Αττική– και επέτρεψε τις
εισαγωγές, για να υπάρχουν στην αγορά πολλά και φτηνά προϊόντα. Απαγόρευσε τους
μεγαλοπρεπείς και πλούσιους τάφους, που θεωρούνταν προκλητικοί, και προστάτευσε
τις γυναίκες, το γάμο και την οικογένεια.
700Οι πολίτες παρόλα αυτά δεν
ένοιωθαν δικαιωμένοι, κυρίως επειδή ο Σόλωνας δε μοίρασε όλη τη γη, ακόμα μεγάλο μέρος της ανήκε στα χέρια των
αριστοκρατών. Η εξουσία την κατείχαν οι
πλούσιες αριστοκρατικές οικογένειες που συγκρούονταν μεταξύ τους. Αυτή τη
δυσαρέσκεια εκμεταλλεύτηκε ο Πεισίστρατος και έγινε τύραννος στην Αθήνα το 561 π.Χ. (*)
Ο τύραννος Πεισίστρατος κυβέρνησε έως
το θάνατό του και οι αρχαίοι συγγραφείς λένε πως ήταν καλός κυβερνήτης. Δεν
κατάργησε τη νομοθεσία του Σόλωνα, έδινε όμως τα δημόσια αξιώματα στους
συγγενείς και στους οπαδούς του. Ταυτόχρονα εξόριζε τους αντιπάλους του. Τον
ενδιέφερε επίσης να έχει με το μέρος του τους αγρότες και πήρε μέτρα για να βοηθήσει τους φτωχούς. (*)
(7) Claude Mosse Annie Schnapp – Gourbeillon «Επίτομη Ιστορία της
Αρχαίας Ελλαδας 2000-31 π.χ»
(*)Αυτό
το μαθαίνουμε από τον Ηρόδοτο και τον Αριστοτέλη, που έγραψαν πολλά αργότερα
για τα γεγονότα βασίζοντας σε προφορικές
παραδόσεις.
9. ΕΠΙΛΟΓΟΣ
Ο λόγος που δίνουμε έμφαση και προτεραιότητα στους πολιτικούς και στους νομοθέτες είναι γιατί πιστεύουμε κάθε
κρίση πρέπει να έχει σαν προϊόν βαθειά πολιτική και θεσμική μέριμνα.
Με τα νομοθετήματα και τους νόμους
προσπάθησαν να προσδώσουν ισότητα και ισονομία (Βλέπε από τον 4ο
αιώνα ιδιαίτερα και μετά) στους ταραγμένους Ελληνικούς πληθυσμούς των πόλεων
κρατών, δεν οφείλεται τόσο στο έργο που τους έχει ανατεθεί, όπως δηλαδή θέσπιση
νόμων, αποφάσεις και άλλα σχετικά αλλά σύμφωνα με τον Αριστοτέλη σημασία έχει
αυτό που θέλουν να «διαπαιδαγωγήσουν» τους πολίτες, να τους κάνουν ενάρετους
και να τους μάθουν να λειτουργούν σωστά και με σωφροσύνη, ώστε να μη
διαταράσσεται η συλλογική ζωή και η συνοχή της πόλης. Αυτά τα στοιχεία άρχισαν
να κατασταλάζουν σε διάφορες μορφές στις πόλεις από τον 4ο και μετά
αιώνα.
Οι
πολιτικοί, οι νομοθέτες και οι ταγοί της πόλης (συνεχίζει ο Αριστοτέλης), που
έχουν επωμιστεί αυτό το ηθικό φορτίο είναι άτομα, ή τουλάχιστον έτσι πρέπει να
είναι, με σοφία σύνεση και δίκαιη κρίση. Λειτουργούν με γνώμονα το συμφέρον της
πόλης και της κοινωνίας και όχι με βάση το ατομικό. Διέπονται από ηθική αρετή
την οποία προσπαθούν να εμφυσήσουν και στους πολίτες. Σε αυτό το σημείο
καταδεικνύεται πως η ηθική φιλοσοφία του Αριστοτέλη εμπεριέχεται στην πολιτική.
Βρίσκοντας ο καθένας την ευδαιμονία, με άλλα λόγια την προσωπική αρμονία και
ισορροπία λειτουργεί πιο αποτελεσματικά ως μέρος του όλου που αποκαλούμε εδώ
πόλη. Από τα παραπάνω, λοιπόν κατανοούμε πόσο σημαντική είναι η εποπτεία και η
κατανόηση του έργου των πολιτικών και των νομοθετών, αφού αυτή θα αποτελέσει
την πεμπτουσία της ορθής λειτουργία της πόλης που θα την οδηγήσει, στην
ευδαιμονία. (8)
Αυτό
ακριβώς καταδεικνύει με τον αντίθετο συλλογισμό μας, δανεισμένοι από την
Πολιτεία του Αριστοτέλη, ότι κάθε κρίση πρέπει να περιέχει και την ορθή κατανόηση των αρχόντων για δίκαιους Νόμους.
(8) (Αριστοτέλης
Πολιτεία).
Ενδεικτική
βιβλιογραφία
(1) Εθνικό αρχαιολογικό μουσείο, Νational
Archaeological Μuseum,
επίσημη Έκδοση.
(2) Αριστοτέλης Πολιτικά, Πλάτων Πολιτεία, Ομήρου Ιλ.
(3)
Ησίοδος το έργο του Έργα και
Ημέραι και ο Σόλων τα ποιήματά του.
(4) Εγκυκλοπαίδεια μείζονος Ελληνισμού
(5) Θ. Βερέμης - Ι. Γιαννόπουλος – Σ. Ζουμπάκη –
Ε. Ζυμή – Θ. Ιωάννου – Α. Μαστραπάς, Ελληνική
Ιστορία, τ. Α΄: ο Αρχαίος Ελληνικός
Κόσμος, Ε.Α.Π., Πάτρα 2002, σσ. 97-98 και 101-103.
(6) C. Mossé – A. Schnapp-Gourbeillon, Επίτομη Ιστορία της Αρχαίας Ελλάδας (2000-31
π.Χ.), μετάφραση Λ. Στεφάνου, Εκδόσεις Παπαδήμα, Αθήνα 1999, σσ. 190-231.
(7) C. Mossé, Η Αρχαϊκή Ελλάδα. Από τον Όμηρο ως τον Αισχύλο, μετάφραση Σ.
Πασχάλης, Μ.Ι.Ε.Τ., Αθήνα 1987, σσ.
164-217.
(8) Ν. Μπιργάλιας, Από την κοινωνική στην πολιτική πλειονοψηφία. Το στάδιο της ισονομίας, Εκδόσεις
Πατάκη, Αθήνα 2009, σσ. 17-28.
(9) Μ. Σακελλαρίου, «Η ακμή του
αρχαϊκού Ελληνισμού», Ιστορία του
Ελληνικού Έθνους, τ. Β΄: Αρχαϊκός
Ελληνισμός, Εκδοτική Αθηνών, Αθήνα, 1977, σσ. 214-220.
(10) R. Osborne, Η γένεση της Ελλάδας, 1200-479 π.Χ.,
μετάφραση Τ. Σιέτη, Οδυσσέας, Αθήνα 1999, σσ. 265-294, 420-443.
(11) Η
Αθηναϊκή Δημοκρατία, Μ.Β. Σακελλαρίου, ΠΕΚ, 2000
(12) Αριστοτέλης Αθηναίων
Πολιτεία, Κεφάλαιο
2, Παράγραφοι 1-3
(.) «….Κάνω
τις επισημάνσεις αυτές πιστεύοντας ότι η έξοδος της πατρίδας μας από την κρίση
δεν είναι μόνο ζήτημα αριθμών αλλά υπόθεση βαθιά πολιτική, βαθύτερα πολιτισμική…».(Κάρολος Παπούλιας
για την νεώτερη οικονομική κρίση….μια ιστορία από τα Αρχαία χρόνια…είτε
προέρχεται από γεωργική κρίση….είτε από συνθήκες υποδούλωσης…..)
(α)
Γιώργος Ν. Γιαννακάκης, καθηγητής στο ΙΤ Πανεπιστήμιο της Κοπεγχάγης,
Διευθυντής του Τομέα Τεχνητής Νοημοσύνης του Ερευνητ. Κ.Παιγνίων Υπολογιστή.κλπ
© Copyright-VIPAPHARM. All rights reserved
